بازتعریف جمع عقلایی در روایات و کاربست های فقهی آن

فقه و اصول

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 اسفند 1402   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.85982.1711

نویسندگان

مهدی اجتهادی¹؛ سعید نظری توکلی^{* 2}؛ زینب محمدزاده³

¹گروه فقه و مبانی حقوق و اندیشه امام خمینی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

²دانشگاه تهران

³استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

چکیده

بررسی روایات معصومین در ابواب مختلف فقهی گویای آن است که در مواردی متعارض هستند. عالمان اصول فقه و فقها برای برون‌رفت از وضعیت تعارض و امکان استنباط فقهی از آن روایات، انگاره جمع بین روایات را موردبحث قرارداده‌ و قواعدی مبتنی بر نظام عرفی گفتگو (محاوره)، همچون تقیید مطلقات، تخصیص عمومات، حکومت و ورود، تقدم نص بر ظاهر، تقدم اظهر بر ظاهر که از آن به «جمع عرفی» یاد می‌شود، وضع کرده‌اند. بااین‌وجود تمرکز بر الفاظ و ساختار ادبی کلام معصوم و راوی، پاسخگوی برطرف کردن همه گونه‌های تعارض‌ نیست. پژوهش حاضر که به روش تحلیلی توصیفی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای انجام‌شده است، نشان می‌دهد که برخی از فقها در مقام برطرف کردن تعارض روایات، از روشی به نام «جمع عقلایی» استفاده کرده، در نسبت سنجی روایات متعارض به شرایط حاکم بر عصر صدور روایات نیز توجه داشته‌اند. درنتیجه، کوشیده‌اند با بررسی وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عصر معصومین و بدون تمرکز بر ساختار ادبی سخنان ایشان، میان روایات به‌ظاهر متعارض جمع کرده، همگرایی آن‌ها را اثبات کنند. در این مقاله تلاش شده است تا با بازتعریف جمع عقلایی و نسبت سنجی آن با جمع عرفی، مزیت‌ها و کاستی‌های هریک نشان داده شود.

کلیدواژه‌ها

روایت؛ جمع عقلایی؛ جمع عرفی؛ تعارض

مراجع