تحلیل معناشناختی اسم «رحیم» در قرآن در پرتوِ نظریۀ تالمی(مطالعۀ موردپژوهانۀ سورۀ بقره)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، مرداد 1403، صفحه 181-200   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.84444.1606

نویسندگان

زهرا نادعلی^{* 1}؛ دانا طالب پور²؛ محمد شفیق اسکی³

¹استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²دانش آموخته دکتری گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران

چکیده

امروزه زبان‌شناسی شناختی یکی از دانش‌های سودمند در تبیین دقیق معانی ارزشمند نهفته در آیات قرآن کریم است. یکی از بحث‌های مهم این حوزه، نظریۀ شکل و زمینه است که توسط تالمی، زبان‌شناس مشهور آمریکایی، مطرح شده است. به‌کمک آن می‌توان ارتباط معنایی میان کلمات فواصل را با بافت آیات بررسی کرد و درک عمیق‌تری دربارۀ آن‌ها به دست آورد. یکی از نام‌های برجستۀ الهی «رحیم» است که بسامد بالایی در قرآن کریم دارد و در سورۀ بقره دوازده بار تکرار شده است. هم‌نشینی این اسم با اسم‌هایی چون توّاب، غفور، رحمن و رؤوف و تأخر اسم رحیم از اسمای دیگر را می‌توان در پرتوِ نظریۀ «شکل و زمینۀ» تالمی تحلیل کرد. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که تکرار اسمای الهی در سایۀ تأثر از بافت هر آیه است و دلالت ویژۀ خود را دارد و ازسوی‌دیگر، طبق نظریۀ شناختی نشان‌دهندۀ اهمیت جایگاه آن‌ها نسبت به یکدیگر است. در این میان، اسم‌های مزدوج غفور و رحیم بیشترین تکرار را در سورۀ بقره داشته‌اند تا معنای آن‌ها در دل مؤمنان بیشتر تثبیت شود و بدانند که رحمت پروردگار و مغفرت او فراگیر است و همواره شامل حال بندگان می‌شود و رحمانیت و تواب‌بودن و مغفرت و رأفت الهی همه از منبع لایزال رحمت الهی سرچشمه می‌گیرند. اگر اسمای الهی را زمینه تلقی کنیم و محتوای سوره را شکل در نظر بگیریم، در می‌یابیم که موضوعِ بیش از یک‌سوم آیات این سوره حضور خداوند در زندگی است.

کلیدواژه‌ها

معناشناختی؛ بافت؛ سورۀ بقره؛ اسم «رحیم»؛ تالمی

مراجع

قرآن کریم. ترجمۀ حسین استاد ولی. قم: اسوه، 1385.

آل‌غازی، عبدالقادر ملاحویش. بیان المعانی على حسب ترتیب النزول. دمشق: الترقی، 1382.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و ال‍س‍ب‍ع‌‌ ال‍م‍ث‍ان‍ی‌. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. تونس: الدار التونسیة، 1984م.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. بیروت: محمدعلی بیضون، 1419ق.

ابوحیان، محمدبن‌یوسف. البحر المحیط، 1420ق.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت، 1419ق.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.

پالمر، فرانک. نگاهی تازه به معناشناسی. ترجمۀ کورش صفوی. تهران: ماد، 1374ش.

ثقفی تهرانی، محمد. تفسیر روان جاوید. تهران: برهان، 1390ش.

جوادی آملی، عبدالله. تسنیم فی تفسیر القرآن. قم: اسراء، 1394ش.

حسینی‌زاده، سیدعبدالرسول. «ارتباط معنایی اسمای حسنای خداوند در فواصل آیات با محتوای آن‌ها». فصلنامۀ مشکوة. ش130 (بهار1395ش): 42-60.

حکیم‌زاده، پدرام. صورت‌های گشتالتی. تهران: شهر پدرام، 1397ش.

راسخ‌ مهند، محمد. درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی: نظریه‌ها و مفاهیم. تهران: سمت، چاپ‌چهارم، 1393.

ساغروانیان، سیدجلیل. فرهنگ اصطلاحات زبانشناسی. مشهد: نما، 1369.

شاپوریان، رضا. اصول کلی روان‌شناسی گشتالت. تهران: رشد، چاپ‌اول، 1386.

صفوی، کورش. فرهنگ توصیفی معناشناسی. تهران: فرهنگ معاصر، 1384ش.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی. تهران: کانون محمدی، چاپ‌سوم، 1363.

طباطبایی، محمدحسین. ترجمۀ تفسیر المیزان. استفاده‌شده از نرم‌افزار قرآنی بشارت نسخۀ 2.0. محصول شرک پرنیان پردازش پارس، 1386-1391، تاریخ ارائۀ نسخه: 1391/9/7 www.parnianpotal.com.

عبیدی، زهراخالد، سیدسالم محمد عوضی، محمداحمد طمیش. «التناسب المعنوی بین صفتی "غفور" و "رحیم" فی سورة التوبة». مجلة قرآنیکا. ش7 (2015م): 17-32.

عموش، خلود. گفتمان قرآن؛ بررسی زبانشناختی پیوند متن و بافت قرآن مطالعۀ موردی سورۀ قرآن. ترجمۀ سیدحسین سیدی. تهران: سخن، 1388ش.

قائمی‌نیا، علیرضا. معناشناسی شناختی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ‌سوم، 1400.

قربانی مادوانی، زهره. «ترتیب اسامی «عزیز» و «حکیم» خداوند بر مبنای نظریۀ شناختی شکل و زمینه». پژوهش‌نامۀ معارف قرآنی. س9، ش99 (1397ش): 35-123. https://doi.org/10.22054/rjqk.2019.41420.1901

گنابادی، سلطان محمد. بیان السعادة فی مقامات العبادة. بیروت: اعلمی، 1408ق.

مشکین‌فام، بتول، اعظم دهقانی نیسیانی. «بررسی شناختی شبکۀ معنایی حرف «ثمّ» در قرآن کریم». پژوهش‌های زبانشناختی قرآن. س7، ش2 (1397ش): 1-16. 10.22108/nrgs.2018.110494.1250

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

مکارم شیرازی، ناصر. الأمثل فی تفسیر القرآن. قم: مدرسۀ علی‌بن‌ابیطالب، 1421ق.

همدانی درودآبادی، سیدحسین. شرح الأسماء الحسنی. ترجمۀ لطیف راشدی. قم: صبح پیروزی، چاپ‌دوم، 1388.