بررسی مبانی خوانش متن از منظر هرمنوتیک شلایرماخر و تحلیل آن براساس مبانی نظری کلاسیسیسم و رمانتیسیسم

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 191-221   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.86197.1299

نویسندگان

علی حسن‌بیگی؛ فاطمه دست‌رنج؛ زهرا احمدی^*

گروه الهیات و معارف اسلامی- علوم قرآن و حدیث، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اراک.

چکیده

«هرمنوتیک کلاسیک» تلاشی برای دستیابی به چگونگی خوانش متن با ارائهٔ اصول و مبانی روشمند است. «شلایرماخر» از هرمنوتیست‌های برجستهٔ کلاسیک به شمار می‌رود. نمایان‌ترین نقش شلایرماخر در تحول هرمنوتیک، ‌گذار از هرمنوتیک‌های تخصصی و ابداع اصول و ضوابط عام تفسیری است که غالباً نشأت‌گرفته از گفتمان‌های ادبی-عصری اوست و نکات ارزنده‌ای را فراروی مفسران اسلامی می‌گذارد. ازاین‌رو، نوشتار حاضر با مطالعهٔ نظریات هرمنوتیکی شلایرماخر به‌روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که مهم‌ترین مبانی شلایرماخر در تحلیل و خوانش متن چیست؟ و با نظر به آموزه‌های کلاسیسیسم و رمانتیسیسم چگونه تحلیل می‌شود؟ حاصل آنکه، اثرپذیری شلایرماخر از مکاتب ادبی-عصریِ خویش سبب شده است تا از القای نگرشی تک‌بُعدی به مقولۀ فهم متن پرهیز کرد و از گفتمان‌های مختلف ادبی، نظیر گفتمان‌های کلاسیستی و رمانتیستی بهره جُست. ازجمله اصول مبتنی‌بر تفکر کلاسیستی شلایرماخر عبارت است از: محوریت مؤلف، غایت‌مندی معنا، عینیت معنا، فراعصری‌بودن فهم، روش‌گرایی فهم و اهمیت قواعد زبان‌شناختی. اصول مبتنی بر تفکر رمانتیستی وی نیز عبارت‌اند از: اصالت فردیت مؤلف، اصالت سوء‌فهم، عدم‌کفایت قواعد زبان‌شناختی، عدم‌امکان پرهیز کامل از تأثیر پیش‌فرض‌ها، امکان تحقق فهم برتر از مؤلف و بشری‌بودن گزاره‌های کتاب مقدس.

کلیدواژه‌ها

مبانی؛ خوانش متن؛ شلایرماخر؛ هرمنوتیک کلاسیک؛ کلاسیسیسم؛ رمانتیسیسم

مراجع

آزاد، علیرضا. تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک. قم: بوستان کتاب، 1391.

احمدی، بابک. ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز، 1370.

اسدی، محمدرضا، فاطمه نورنژاد. «بررسی تطبیقی مبانی هرمنوتیک شلایرماخر و گادامر در مواجهه با متن دینی». ذهن، ش49 (1391): 147-121.

بالو، فرزاد، مصطفی میردار رضایی. «از مکتب رمانتیسیسم تا هرمنوتیک رمانتیک». مکتب‌های ادبی، ش11 (1399): 11-32. https://doi.org/10.22080/rjls.2021.18437.1113

برلین، آیزایا. ریشه‌های رمانتیسم. ترجمۀ عبداللّه کوثری. تهران: ماهی، 1385.

بهرامی، محمد. «نگرشی تطبیقی به دانش تفسیر و هرمنوتیک شلایرماخر». پژوهش‌های قرآنی، ش29 (1381): 272-299.

پالمر، ریچارد. ا. علم هرمنوتیک: نظریۀ تأویل در فلسفه‌های شلایرماخر، دیلتای، هایدگر، گادامر. ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس، 1377.

ثروت، منصور. آشنایی با مکتب‌های ادبی. تهران: سخن، 1385.

حسنی، سیدعلی. «شلایرماخر و قرائت اومانیستی از الهیات مسیحی». معرفت، ش11 (1396): 73-84.

حسینی شاهرودی، مرتضی، علی زنگویی. «مقایسهٔ مهم‌ترین دستاورد‌های هرمنوتیک با سنت تفسیری اسلامی». تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا(س)، ش1 (1391): 79-107. https://doi.org/10.22051/tqh.2013.892

خسروپناه، عبدالحسین. کلام جدید. قم: حوزۀ علمیه، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی، 1379.

دهقان سیمکانی، رحیم. «بررسی و نقد رهیافت عرفی شلایرماخر به دین». معرفت ادیان، ش2 (1391): 97-113.

ذوقی، سمیه، علی‌رضا عابدی سرآسیا. «بررسی تأثیر پیش‌فرض‌ها در فهم و راه‌های کنترل آن‌ها از منظر هرمنوتیک فلسفی و علوم اسلامی». مطالعات اسلامی: فقه و اصول، ش104 (1395): 60-65. https://doi.org/10.22067/fiqh.v48i24.26630

ربانی گلپایگانی، علی. «شلایرماخر و علم هرمنوتیک». کلام اسلامی، ش40 (1380): 28-45.

رحمانی، اکرم، رضا اقدامی. «مثلث رمانتیسیسم، هرمنوتیک و آیرونی رمانتیک». یازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گیلان. (1395): 1202-1222.

ریخته‌گران، محمدرضا. منطق و مبحث علم هرمنوتیک. تهران: کنگره، 1378.

ساجدی، ابوالفضل، محمدحسین مختاری، سیدمحمود مرتضوی شاهرودی. «نقد مبانی هرمنوتیکی شلایرماخر». کلام اسلامی، ش83 (1391): 59-29.

سعیدی روشن، محمدباقر. تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1383.

سیدحسینی، رضا. مکتب‌های ادبی. تهران: نگاه، 1387.

سیدخشک‌بیجاری، سیده‌سمیرا. «تفاوت نگرش به طبیعت در مکتب‌های ادبی کلاسیسم، رمانتیسم، ناتورالیسم و سمبولیسم و بازتاب آن‌ها در شعر معاصر فارسی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، ش3 (1399): 229-247.

شجاعی‌زند، علیرضا. «تبارشناسی «تجربۀ دینی» در مطالعات دین‌داری». تحقیقات فرهنگی، ش6 (1388): 31-47. https://doi.org/10.7508/ijcr.2009.06.002

شمیسا، سیروس. مکتب‌های ادبی. تهران: قطره، 1390.

عباسی، ولی‌الله. «نواندیشی دینی معاصر و قرائت‌پذیری دین». رواق اندیشه، ش20 (1382): 39-58.

فتحی، علی، محمدباقر سعیدی روشن. «رویکرد ذهنی‌گرا و معیار‌پذیری تفسیر». اندیشۀ دینی، ش4 (1392): 1-26. https://doi.org/10.22099/jrt.2014.2470

فیاضی، مسعود. «معناشناسی شلایرماخر و مبانی اندیشه‌ای آن». قبسات، ش81 (1395): 57-84.

فیاضی، مسعود. «نظریۀ فهم متن شلایرماخر و و نقد اصول فقهی آن». ذهن، ش85 (1400): 33-58.

کرد فیروزجایی، اسدالله. «نقد نظریهٔ نسبیت فهم متون دینی». رواق اندیشه، ش39 (1383): 83-93.

محب‌زاده، مجید. «تجربۀ دینی از دو دیدگاه». عقل و دین، ش9 (1392): 137-152.

میرصادقی، میمنت. «شناخت مکتب‌های ادبی (2): کلاسیسیسم». چیستا، ش61 (1368): 121-126.

نادری، کمال. «بررسی زمینه‌های یکسان‌انگاری وحی و تجربۀ دینی». پژوهش‌های اعتقادی‌کلامی، ش18 (1394): 153-168.

نصری، عبدالله. راز متن: هرمنوتیک، قرائت‌پذیری متن و منطق فهم دین. تهران: آفتاب توسعه، 1381.

نصیری، ولی‌الله، رحیم دهقان سیمکانی، قاسم پورحسن. «نقد و بررسی رویکرد صامت‌انگارانه به متن». آئینهٔ معرفت، ش39 (1393): 172-153.

واعظی، احمد. «چیستی هرمنوتیک». ذهن، ش3 (1379): 115-149.

واعظی، احمد. درآمدی بر هرمنوتیک. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1389.