بازتاب ایدئولوژی و قدرت در نمایشنامه‌های شکلک و خواب در فنجان خالی با روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 1، دوره 15، شماره 4 - شماره پیاپی 33، اسفند 1402، صفحه 1-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.87225.1238

نویسندگان

عرفان ابراهیمی¹؛ بهروز محمودی بختیاری^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ادبیات نمایشی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران،تهران، ایران

²دانشیار گروه هنرهای نمایشی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در این پژوهش، گفتمان دو نمایشنامه از نغمه ثمینی با توجه به هژمونی زمان تولید و مصرف آن‌ها بررسی شده است. در این بررسی، نمایشنامه نه به‌عنوان یک متن هنری صِرف، بلکه به‌عنوان یک عنصر زبانی مطالعه شده که در برگیرندۀ گفتمان‌های مختلف است که در اینجا، کارکرد اجتماعی آن با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، موردبررسی قرار گرفته است. متن‌های انتخاب شده برای این پژوهش، نمایشنامه‌های شکلک و خواب در فنجان خالی هستند که هر دو در بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ یعنی همزمان با دولت اصول‌گرا امکان مصرف در جامعه (به معنای انتشار و اجرا) داشته‌اند. با استفاده از مدل سه مرحله‌ای فرکلاف یعنی تحلیل متن، یافتن کارکرد گفتمانی و یافتن کارکرد اجتماعی این نتیجه حاصل می‌شود که گفتمان حاکم در آن دوران بر شکل‌گیری متون تأثیر داشته است و همزمان گفتمان‌های مورداستفاده نویسنده در نمایشنامه‌ها بر اساس جنسیت نویسنده و برخی ویژگی‌های دیگر با مفصل‌بندی گفتمانیِ هژمونی زمانه فاصله دارد. اگرچه نویسنده سعی دارد با استفاده از ابزارهای زبانی از هژمونی فاصله بگیرد، اما میزان این فاصله و چگونگی بازتاب ایدئولوژی و قدرت در متن‌های موردنظر قابل‌بررسی هستند.

کلیدواژه‌ها

تحلیل گفتمان انتقادی؛ مفصل‌بندی گفتمانی؛ اصولگرایی؛ قدرت؛ نغمه ثمینی

مراجع

آقاگل‌زاده، فردوس. (۱۳۹۹). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. تهران: انتشارات علمی.

ترجمان، فریبا و غفاری، مسعود. (۱۳۹۹). «حقوق شهروندی در دولت نهم و دهم (احمدی‌نژاد)». فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی 50/2: ۶۵۱-۶۶۸.

ثمینی، نغمه. (۱۴۰۱). شکلک. تهران: نشر نی.

ثمینی، نغمه. (۱۳۹۵). خواب در فنجان خالی. تهران: نشر نی.

خسروی، زهرا. (۱۳۸۸). «بررسی تاریخ‌نگاری تئاتر ایران با روش تحلیل گفتمان انتقادی با تمرکز بر سه کتاب بنیاد نمایش در ایران، ادبیات نمایشی در ایران و تئاتر قرن سیزدهم». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی. دانشگاه تهران.

زاهدی، فریندخت و نصرتی، رفیق و نجیبی، آذر. (۱۳۹۱). «بررسی نقش‌های جنسگرایانه در دو نمایشنامۀ خواب در فنجان خالی و شکلک اثر نغمه ثمینی بر اساس نظریۀ کنش متقابل نمادین». نشریه جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. ۴: ۸۱-۹۶.

شیرگیر، سویل. (۱۳۹۹). «بررسی رویکرد فمینیستی نمایشنامه‌های نغمه ثمینی از منظر آراء ژولیا کریستوا با تأکید بر دو اثر شکلک و خواب در فنجان خالی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی. دانشگاه هنر تهران.

عبدالکریمی، بیژن، و چوپان، سیران. (۱۴۰۱). «گفتمان فرهنگی-سیاسی جمهوری اسلامی ایران در قبال هنر و هنرمند با رویکرد نظریه لاکلائو و موفه». فصلنامه جامعه پژوهشی فرهنگی 13/2: ۴۹-۶۴.

فاضلی، محمد. (۱۳۸۳). «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی». نشریه پژوهش‌نامه علوم انسانی و اجتماعی. ۱۴: ۸۱-۱۰۶.

فرکلاف، نورمن. (۱۳۹۹). تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه روح‌الله قاسمیان (چاپ دوم). تهران: اندیشۀ احسان.

قندهاریون، عذرا و رستمی، محبوبه. (۱۳۹۶). «بازنمایی کلیشه و ضدکلیشه زن؛ کاوشی در دنیای تبلیغات تلویزیون ایران با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف». نشریه راهبرد فرهنگ. ۱۰/۳۸: ۱۸۵-۲۰۶.

کرمی‌قهی، محمدتقی و خزائی، طاهره. (۱۳۹۸). «بررسی زنانگی در گفتمان تشکل‌های اصولگرا زنان، تاکتیک‌ها و سازوکارهای گفتمانی». فصلنامه زن و جامعه، ۲: ۲۴۱-۲۶۲.

گلریزه، سارا. (۱۳۸۸). «بررسی نمایشنامه‌های دو نمایشنامه‌نویس زن معاصر ایران نغمه ثمینی و چیستا یثربی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی. دانشگاه تربیت مدرس.

گودرزی، محسن. (۱۳۸۸). «تحلیل گفتمان انتقادی». نشریه کتاب ماه علوم اجتماعی. ۲۲: ۷۷‑۸۱.

میلز، سارا. (۱۳۹۶). گفتمان. ترجمه فتاح محمدی. زنجان: نشر هزاره سوم.

ناصربخت، محمدحسین و شمسی، شقایق سادات. (۱۴۰۱). «مطالعه رابطه کنش و شخصیت در شخصیت‌های زن نمایشنامه‌های «خواب در فنجان خالی» و «خانه» اثر نغمه ثمینی». نشریه زن در فرهنگ و هنر. ۱۴: ۱۷۷-۱۹۸.

یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز. (۱۳۹۶). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمه هادی جلیلی (چاپ هفتم). تهران: نشر نی.

Fairclough, Norman. (1989). Language and Power. New York: Longman.