نقد و تحلیل مبنای فقهی ماده 645 قانون مجازات اسلامی «دیه ناخن»

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 136، خرداد 1403، صفحه 65-84   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.77932.1413

نویسندگان

صدیقه حاتمی^{* 1}؛ محمدرضا علمی سولا²

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه ایلام، ایران

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مبنای قانون گذاری در جمهوری اسلامی ایران شریعت اسلامی است و به همین جهت در عمده موارد قوانین جمهوری اسلامی ایران بر اساس نظر مشهور فقها تدوین شده است. قانون مجازات اسلامی مصوب 1392  نیز از این امر مستثنی نبوده و عمده مطالب آن بر اساس نظر مشهور فقها تدوین و تصویب شده است، اما مشهور بودن یک دیدگاه طبعا دلالت بر صحت یا وجاهت آن ندارد؛ چه بسا دیدگاهی با وجود نادر بودن به جهت استناد به ادله قابل قبول، صائب و صحیح باشد. یکی از مواد قانون مجازات اسلامی که دارای همین اشکال است، ماده 645 آن است که با تبعیت از دیدگاه مشهور فقیهان میزان دیه از بین بردن ناخن را در صورت رشد مجدد پنج دینار و در صورت عدم رشد و یا معیوب رشد نمودن ده دینار قرار داده است. با کنکاش در آثار مکتوب فقهی چهار دیدگاه در فرض مسئله مورد شناسائی قرار گرفت. در نوشتار فرارو با پژوهشی توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسئله‌محورانه، پس از بررسی و ارزیابی تمام دیدگاها و مستندات آن ها مشخص می شود که ادله دیدگاه مشهور و دو دیدگاه نادر دیگر با اشکالات غیرقابل توجیهی همراه هستند؛ در مقابل یکی از نظریات نادر به دلیل استناد به ادله محکم فقهی و پاسخ به اشکالات وارده بر آن، صائب و قابل دفاع است که می تواند مبنای عمل قانون گذار در قانون مجازات اسلامی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

دیۀ ناخن؛ مبانی فقهی؛ روایت؛ دیدگاه مشهور

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. المقنع. قم: امام هادی(ع). چاپ‌اول، 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة الی نیل الفضیلة. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره). چاپ‌اول، 1408ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المقتصر من شرح المختصر. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1407ق.

آبی، حسن‌بن‌ابیطالب. کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌سوم، 1417ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

تبریزی، جواد. تنقیح مبانی الأحکام: کتاب الدیات. قم: دار الصدیقة الشهیدة(س). چاپ‌اول، 1428ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی شیرازی، محمد. الفقه: کتاب الدیات. قم: مکتبة الإمام المهدی(عج). چاپ‌اول، 1408ق.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1326ق.

حکیم، محمدتقی‌. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، 1418ق.

خمینی، روح‌اللّه. تحریر الوسیلة. قم: دار العلم. چاپ‌اول، 1427ق.

خویی، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. قم: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی(ره). چاپ‌اول، 1422ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الاصول. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خوئی(ره). چاپ‌اول، 1428ق.

روحانی، صادق. فقه الصادق علیه‌السلام. قم: دار الکتاب ـ مدرسۀ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1412ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: المنار؛ دفتر حضرت آیت‌الله. چاپ‎چهارم، 1413ق.

شوشتری، محمدتقی. النجعة فی الشرح اللمعة. تهران: کتاب‌فروشی صدوق. چاپ‌اول، 1406ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. بیروت: دار التراث؛ الدار الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: کتاب‌فروشی داوری. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صیمری، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام فی الشرح شرائع الإسلام. بیروت: دار الهادی. چاپ‌اول، 1420ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع؛ حدیقة المؤمنین. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی قدس(سره). چاپ‌اول، 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌دوم، 1400ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. إرشاد الأذهان إلی احکام الإیمان. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی قدس سره. چاپ‌اول، 1404ق.

فاضل هندی، محمد‌بن‌حسن. کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1387ق.

فقعانی، علی‌بن‌علی. الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود. قم: مکتبة امام العصر(عج) العلمیة. چاپ‌اول، 1418ق.

فیض کاشانی، ملامحسن. مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی(ره). چاپ‌اول، بی‌تا.

قبله‌ای خویی، خلیل. ترجمه و تعلیق بر مبانی تکملة المنهاج. تهران: سمت. چاپ‌اول، 1392.

قطب‌الدین کندری، محمدبن‌حسین. اصباح الشیعه بمصباح الشریعة.قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1416ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب.  الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامی. چاپ‌چهارم، 1407ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی قدس سره. چاپ‌اول، 1406ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

مدنی کاشانی، رضا. کتاب الدیات. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌اول، 1408ق.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌اول، 1430ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. قم: نسل جوان. چاپ‌اول، 1428ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم. فقه الدیات. قم: مکتبة امیرالمؤمنین. چاپ‌اول، 1375.

موسوی خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1405ق.

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. قم: عرفان. چاپ‌ا‌ول، 1352.