دکترین مثبت و منفی؛ هم‌گرایی یا واگرایی (مطالعۀ تطبیقی در فلسفۀ اخلاق و اصول فقه)

فقه و اصول

مقاله 9، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 136، خرداد 1403، صفحه 213-249   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.77127.1392

نویسندگان

مهدی نریمانپور^{* 1}؛ محمد بهرامی خوشکار²؛ مسعود نریمانپور³

¹دانشجوی دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری

²دانشیار گروه فقه دانشگاه شهید مطهری

³کارشناسی ارشد حقوق خصوصی پردیس فارابی

چکیده

«فایده‌گرایی» ازجمله نظریات مطرح‌شده در اخلاق هنجاری و از نظریات بسیار تأثیرگذار در فلسفۀ اخلاق است و ردپای آن را می‌توان در بسیاری از علوم مرسوم دید؛ اندیشه‌ای مبتنی بر سیرۀ عقلا که علاوه بر رشد چشمگیر آن در فضای غیرالهیاتی در دنیای غرب، در فضای الهیاتی نیز سابقۀ دیرینه داشته است؛ ازجمله در دین اسلام که می‌توان رد پای آن را در ضمن مسئلۀ حُسن‌وقُبح مشاهده کرد. نفس فایده‌گرایی، امری نیکوست که عقل نیز بدان حکم می‌کند؛ باوجوداین، میان اندیشمندان در کیفیت فاید‌ه‌اندیشی تفاوت‌های بسیار چشمگیری وجود دارد: برخی، حداکثرسازی شادی و کاهش رنج را الگوی فایده‌گرایی و عده‌ای د یگر، کاهش رنج را محور فایده‌گرایی قرار داده‌اند که دارای خوانش‌های متعددی است، ازجمله: منفی‌گرایی مطلق، ضعیف، متوسط و آستانه‌ای. شبیه دو گرایش مذکور و الگوهای مشابه را می‌توان در میان علمای اصول نیز یافت. آنگونه که برخی اولویت‌ را به دفع مفسده و برخی به جلب مصلحت‌ و برخی دیگر، صرفاً در مقام تزاحم به دفع مفسده داده‌اند و برخی نیز قائل به تخییر شده‌ و در غیر از موارد تزاحم، اهمیت مصلحت و مفسده را سنجه ترجیح دانسته‌اند. این نوشتار با روش تحلیلی‌توصیفی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای می‌کوشد به‌ تحلیل رویکردهای متعدد فایده‌گرایی و استدلال آن‌ها بپردازد. حاصل تحقیق اینکه به نظر می‌رسد نظریۀ منفی‌گرایی، دچار ضعف بوده و اولویت دفع مفسده درصورت تزاحم و جریان قاعدۀ اهم و مهم در غیر موارد تزاحم، منطقی و موجه است.

کلیدواژه‌ها

فایده‌گرایی؛ فایده‌گرایی مثبت؛ فایده‌گرایی منفی؛ مصلحت؛ مفسده؛ اهم و مهم

مراجع

ابن‌ابى‌جمهور، محمدبن‌على. عوالی اللآلی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة. قم: دار سیدالشهداء. چاپ‌اول، 1405ق.

ابن‌تیمیه، احمدبن‌عبدالحلیم‌. الفتاوی. مدینه: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف. چاپ‌دوم، 1416ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. مقاصد الشریعة الإسلامیة. قطر: وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1425ق.

ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد. روضة الناظر وجنة المناظر فی اصول الفقه على مذهب الإمام احمدبن‌حنبل. بیروت: مؤسسة الریان. چاپ‌اول، 1423ق.

ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌ابی‌بکر. اعلام الموقعین عن رب العالمین. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌سوم، 1411ق.

ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌ابی‌بکر. الفوائد. بیروت: دار النفائس. چاپ‌اول، 1406ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم‌. لسان العرب. بیروت: دار الصادر. چاپ‌دوم، 1414ق.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. فوائد الأصول. قم: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. تقریرات آیت‌الله المجدد الشیرازی. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل‌. الفوائد الحائریة الاصولیة الجدیدة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1415ق.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، شرح مقاصد الطالبین فی اصول الدین. قم: الشریف الرضی. 1409ق.

توکلی، اسدالله. مصلحت در فقه شیعه و اهل‌سنت. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1384ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین. چاپ‌اول، 1407ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، ١٤١٧ ق.

حکیم، محمدتقی. اصول العامة للفقه المقارن. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

خوئی، سیدابوالقاسم. محاضرات فی الأصول. قم: مؤسسهٔ إحیاء آثار امام خوئی قدس سره. چاپ‌اول، 1422ق.

زرکشی، محمدبن‌بهادر. تشنیف المسامع بجمع الجوامع لتاج الدین السبکی. قاهره: مکتبة قرطبة للبحث العلمی و احیاء التراث. چاپ‌اول، 1418ق.

سبحانی تبریزی، جعفر. رسالة فی التحسین و التقبیح العقلین. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

سبکی، عبدالوهاب‌بن‌‌علی. الأشباه و النظائر. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1411ق.

سرآسیا، علیرضا عابدی و حسینی سیده رقیه. «نقد حجیت قاعده اولویت دفع مفسده بر جلب مصلحت»، فصلنامۀ جستار‌های فقهی و اصولی. دورۀ 7، ش23،1400،7تا40. DOI: 10.22034/JRJ.2020.53315.1627

سلطان العلماء، عبدالعزیز‌بن‌عبدالسلام‌. الفوائـد فـی اختصـار المقاصـد او القواعـد الصـغرى. بی‌جا: دار الکتاب الجامعی. چاپ‌اول، بی‌تا.

سلطان العلماء، عبدالعزیز‌بن‌عبدالسلام‌. قواعد الأحکام فی مصالح الأنام. قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة. چاپ‌سوم، 1414ق.

شهید اول، محمدبن‌مکى‌. القواعد و الفوائد. قم: کتاب‌فروشی مفید. چاپ‌اول، بی‌تا.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. به‌تقریر: حسن عبدالساتر. بیروت: الدار الإسلامیة. چاپ‌اول، 1996م.

طباطبایی، على‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: آل‌البیت(ع)‌. چاپ‌اول، 1418ق.

طوفی، سلیمان‌بن‌عبدالقوی. رسالة فی رعایة المصلحة. قاهرة: الدار المصریة اللبنانیة. چاپ‌اول، 1413ق.

طوفی، سلیمان‌بن‌عبدالقوی‌. شرح مختصر الروضة. بیروت: الرسالة. چاپ‌اول، 1407ق.

عضدالدین ایجی، عبدالرحمان‌بن‌احمد. شــرح مختصــر المنتهــى الاصولی. قاهره: مکتبــة الکلیــات الأزهریــة. چاپ‌اول، 1403ق.

علی‌دوست، ابوالقاسم. فقه و مصلحت. قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چاپ‌دوم، 1393.

غزالی، محمدبن‌محمد. المستصفی. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1403ق.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. رسائل. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). چاپ‌اول، 1428ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. التفسیر الکبیر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1420ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. المحصول فی علم اصول الفقه. بیروت: الرسالة. چاپ‌اول، 1412ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. المحصول فی علم الاصول. بیروت: الرسالة. چاپ‌اول، 1418ق.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. العین. قم: هجرت. چاپ‌اول، 1410ق.

فیاض، محمداسحاق. محاضرات فی اصول الفقه. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خوئی قدس سره. چاپ‌اول، 1422ق.

فیض کاشانى، فیض، محمدبن‌شاه‌مرتضى‌. الوافی. قم: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع)‌. چاپ‌اول، 1406ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. بیروت: المکتبة العلمیة. چاپ‌اول، بی‌تا.

مبارک، محمدبن‌عبدالعزیز. قاعدة درء المفاسد مقدم علی جلب المصالح و تطبیقاتها الطبیة. ریاض: وزارة الصحة. چاپ‌اول، 1428ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن‌. معارج الوصول الی علم الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1403ق.

مدنی تبریزی، یوسف. درر الفوائد فی شرح الفرائد. قم: بصیرتی‌. چاپ‌اول، 1403ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس. دار الهدایة. بی‌تا.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1430ق.

معلمی، حسن. فلسفۀ اخلاق. قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی. ۱۳۸۴.

Acton، H. B. ، and J. W. N. Watkins. “Negative Utilitarianism”، Proceedings of the Aristotelian Society. Supplementary Volumes، Vol 37،1963،83-11. DOL:

https://doi.org/10.1093/aristoteliansupp/37.1.83.https://academic.oup.com/aristoteliansupp/article-abstract/37/1/83/1774030?redirectedFrom=fulltext.

Bentham، J. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. Kitchener: Batoche Books. 2000.

Brook، Richard. “Deontology، Paradox، and Moral Evil”، Social Theory and Practice. 33، no. 3،2007،431–40. DOL: 10.5840/soctheorpract200733316.  https://philpapers.org/rec/BRODPA.

Conee، Earl. “Against Moral Dilemmas”، The Philosophical Review. Vol. 91، No. 1،1982،87-97. DOL: 10.2307/2184670. https://philpapers.org/rec/CONAMD.

Diener، E. & Emmons، R. “The Independence of Positive and Negative Affect” Journal of Personality and Social Psychology. 47(5) ، 1984،1105-1117. DOI: 10.1037//0022-3514.47.5.1105.

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6520704/.

Driver، Driver. The History of Utilitarianism. 2009. Retrieved from. https://plato. stanford.edu/entries/utilitarianism-history/.

Duignan، B. “Utilitarianism” (revised). Encyclopædia Britannica. Retrieved 5 July 2020.

Frankena، William. Ethics. Prentice Hall. 1973.

Fricke، F. “Verschiedene versionen Des negativen utilitarismus”، Kriterion - Journal of Philosophy. 15 (1)، 2002،13-27. DOI: 1515/krt-2002-011504. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/krt-2002-011504/html.

Goodin، R. Utilitarianism as a public philosophy. Cambridge New York: Cambridge University Press. 1995.

Griffin، J. “Is Unhappiness Morally More Important than Happiness؟ ”، The Philosophical Quarterly. Vol. 29، No. 114،1979،47 – 55.DOI: https://doi.org/10.2307/2219182.  https://academic.oup.com/pq/article abstract/29/114/47/1455012?redirectedFrom=PDF

Heinzelmann، Nora. “Deontology Defended”، Synthese 195. no. 12،2018،5197–5216.

Knutsson، S. What Is the Difference between Weak Negative and Non-Negative Ethical Views؟ Retrieved from. https://www.simonknutsson.com.

Leslie، J.  The End of the World: The Science and Ethics of Human Extinction. United Kingdom: Routledge. 1998.

Mayerfeld، J. “the Moral Asymmetry of Happiness and Suffering”، The Southern Journal of Philosophy. Vol 34، Issue3،1996،317-338. DOI:  https://doi.org/10.1111/j.2041-6962.1996.tb00795.x.

https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.2041-6962.

Mill، J. S. Utilitarianism. Broadview Press. 2010.

Moore، Michael. Placing Blame: A Theory of the Criminal Law. Oxford. 2010.

Mulgan، T. understanding utilitarianism. Acumen. 2017.

Nathanson، S. Act and Rule Utilitarianism. Retrieved from. https://iep. utm.edu/util-a-r/.

Ord، T. Why I'm Not a Negative Utilitarian؟ Retrieved from.

 http://www.amirrorclear.net/academic/ideas/negative-utilitarianism/.

Paley، W. The Principles of Moral and Political Philosophy. fifth edition، Dublin. 1973.

Pearce، D. THE PINPRICK ARGUMENT. Retrieved from. https://www.utilitarianism.com/pinprick-argument. html

Pearce، D. 'Why be negative؟ Retrieved from. http://www.hedweb.com/negutil. htm.

Popper، K. the Open Society and Its Enemies. London: Routledge. 1945.

Ross، David. The Right and the Good. Oxford University Press. 2003.

Shriver، A. “The Asymmetrical Contributions of Pleasure and Pain to Animal Welfare” ، Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics. 23 (2)، 2014،152-162 10.1017/S0963180113000686. DOI:  https://philarchive.org/archive/SHRTACv1.  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24495693/.

Smart. R. N. “Negative Utilitarianism”، Mind. New Series، Vol. 67، No1،1958،268،542 – 543.

Smart، J. J. C. ؛ Williams، Bernard. Utilitarianism: For and Against. Cambridge University Press. 1973.

Timmermann، Jens. “What's Wrong with ‘Deontology؟ ” Proceedings of the Aristotelian Society. 115،2015،2015،75-92.

Tomasik، B. Three Types of Negative Utilitarianism. Retrieved from. https://reducing-suffering.org/three-types-of-negative-utilitarianism/.

Vinding، M. Suffering and happiness: Morally symmetric or orthogonal؟ Retrieved from. https://centerforreducingsuffering.org/.