تحلیلی انتقادی بر نظریۀ ابن‌سینا ‌با عنوان «اتحاد مفهومی صفات‌ الهی» مبتنی بر اصل «محدودیت مفاهیم و بساطت حقیقت صفات الهی‌»

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 خرداد 1403

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.84583.1276

نویسندگان

سید ‌‌معین‌الدین خلیفه‌سلطانی^{* 1}؛ علیرضا کهنسال²؛ سید مرتضی حسینی شاهرودی³

¹گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ‌مشهد، ایران.

²گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد،‌ مشهد،‌ ایران.

³گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد،‌ ایران.

چکیده

ابن‌سینا رئیس فلاسفۀ‌ اسلامی در آثارخویش به طرح نظریۀ‌ «اتحاد مفهومی صفات الهی» پرداخته، به این معنا که اگر مفاهیم هریک از صفات الهی با قطع نظر از‌ حقیقت ذات‌‌مقدس‌الهی ملحوظ گردند، مفاهیمی متمایز از یکدیگرند،‌ اما ‌موقعی که‌ وصف‌ حق‌تعالی واقع می‌شوند، مفاهیم خاص و مقیدشان، محو‌، و همه به یک معنا در حکایتگری از حقیقت ذات‌مقدس‌الهی مبدل می‌شوند. ابن‌سینا همچنین نظریۀ مذکور را ‌با توجه به چالش انتزاع مفاهیم‌ متعدد صفات از‌ حقیقت بسیط مطلق ذات‌مقدس‌الهی ‌موجه دانسته است.‌‌ در این نوشتار نظریۀ‌ «اتحاد مفهومی صفات الهی» تحلیل شده، و بر مبنای اصل «محدودیت مفاهیم و بساطت حقیقت صفات الهی‌»، به تبیین «تمایز مفهومی صفات الهی»، «صحت انتزاع مفاهیم ‌متعدد صفات الهی از حقیقت واحد و بسیط مطلق حق‌تعالی»، ‌و «تفاوت ارجاع مفهومی صفات الهی با اتحاد مفهومی صفات الهی» پرداخته شده، و این نتیجه حاصل شده ‌که نظریۀ‌ ابن‌سینا با عنوان «اتحاد مفهومی صفات الهی»‌‌ و تفسیر آن به «بسیط در نظر گرفتن نفس مفاهیم صفات الهی با حذف حیثیات ذهنی از مفاهیم صفات الهی»، «‌توصیفی-کاربردی بودن الفاظ مفاهیم صفات الهی»، «اصلاح مفاهیم صفات الهی بر مبنای انعطاف‌پذیری زبان»، و «یکسانی تقرر مفهومی صفات الهی با توجه به حیثیات سلبی و اضافی، و ارجاع مفاهیم صفات الهی به مفهوم موجود»‌ با اشکالاتی از جمله «خلط مفهوم و مصداق»، «محو کامل یا بخشی از معنای تخصصی مفاهیم صفات الهی‌»، و‌ «یکسان در نظر‌گرفتن ارجاع مفهومی با اتحاد مفهومی صفات الهی»‌ مواجه است، مگر اینکه‌ منظور ابن‌سینا از اتحاد مفهومی صفات الهی چیز دیگری غیر از تفاسیر مذکور باشد.

کلیدواژه‌ها

اتحاد مفهومی صفات الهی؛ تمایز مفهومی صفات الهی؛ ‌محدودیت مفاهیم صفات الهی؛ ‌ بساطت حقیقت صفات الهی‌؛ ‌ابن‌سینا ‌