بررسی تطبیقی دیدگاه زبانشناختی دو تن از دستورنویسان معاصر عرب؛ نقد روششناختی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 6، دوره 16، شماره 1 - شماره پیاپی 34، خرداد 1403، صفحه 129-150   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.87248.1239

نویسندگان

مائده بیگم شیرازی¹؛ سید حسین سیدی^{* 2}؛ احمدرضا حیدریان شهری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد دانشگاه فردوسی، گروه زبان و ادبیات عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³دانشیار دانشگاه فردوسی، گروه زبان و ادبیات عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

قرن نوزدهم را می‌توان زمان شکل‌گیری تفکر نوین عرب به شمار آورد و پژوهش‌های زبان‌شناسی معاصر نیز در راستای سایر حوزه‌های اندیشگانی عرب در این زمان، پدید آمد. زبان‌شناسان نوگرا، دستاوردهای نوین خود را که برگرفته از رویکردهای زبان‌شناختی معاصر است، به خواننده عرب‌زبان ارائه کردند، و با وجود واکنش‌های متفاوتی که اغلب بر پایه تقدس بخشیدن به میراث سنتی زبانی‌شان بود، توانستند ساختار مشخص و مستقلی برای زبان‌شناسی معاصر عربی ایجاد کنند که از یک سو بر پایه مبانی نظری قدما باشد و از سوی دیگر با رویکردهای مدرن غرب در حوزه زبان‌شناسی سازگار. «ابراهیم مصطفی» و «مهدی مخزومی» دو تن از زبان‌شناسان معاصر عرب هستند که نگاهی نوین به پژوهش‌های زبانی و نحو عربی داشتند. این مقاله در تلاش است به شیوه توصیفی- تحلیلی به پژوهش در دو کتاب احیاء النحو ابراهیم مصطفی و فی النحو العربی؛ نقد و توجیه مهدی مخزومی بپردازد. رویکرد این پژوهش بررسی تطبیقی دیدگاه زبان‌شناسی، مبانی و خاستگاه فکری این دو نحوی است و بر مبنای نقد روش‌شناختی به این مهم پرداخته است و به دنبال فهم روش کار این دو زبان‌شناس معاصر و نظریه‌هایشان در حوزه نحو در پژوهشی تطبیقی است. حاصل پژوهش اینکه ابراهیم مصطفی با اینکه رویکرد زبان‌شناسی ندارد، به دنبال احیای نحو است و در تلاش برای الغاء نظریه عامل در دستور زبان عربی بوده است؛ اما مهدی مخزومی رویکرد زبان‌شناسی متن دارد و بر جمله در نحو عربی تأکید دارد. چنین به نظر می‌رسد که، اغلب زبان‌شناسان معاصر عرب با تکیه بر ضرورت ایجاد تغییرات مبنایی در نحو عربی، با هدف رهایی از نحو سنتی توانسته‌اند با اندوخته علمی و تجربی خود، هر یک بخشی از نحو عربی را مورد نقد قرار دهند و در حوزه نظری و کاربردی دیدگاه‌های دقیق، علمی، تازه و نویی ارائه کنند.

کلیدواژه‌ها

نحو؛ روششناسی؛ زبان عربی؛ ابراهیم مصطفی؛ مهدی مخزومی

مراجع

ایوب، عبدالرحمن. (1957). دراسات نقدیة فی النحو العربی. الطبعة الأولی. القاهره: مکتبة الأنجلو المصریة.

بکوش، فاطمه الهاشمی. (2004). نشأة الدرس اللسانی العربی الحدیث. الطبعة الأولی، القاهره: ایتراک للنشر و التوزیع.

جباری، ایمان. ( 2017). «محاولات تیسیر النحو عند مهدی المخزومی». مجلة الذاکرة، شماره نهم، الجزائر: مخبر التراث اللغوی و الأدبی.

حسان، تمام. ( 1955). مناهج البحث فی اللغة. القاهره: مکتبة الانجلو المصریة.

حسان، تمام. ( 1979). اللغة العربیة معناها و مبناها. القاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

الراجحی، عبده. (1986). النحو العربی و الدرس الحدیث. بیروت: دار النهضة العربیة.

السامرائی، ابراهیم. (1986). النحو العربی، نقد و بناء. دار عمار للنشر و التوزیع.

السعران، محمود. (1997). علم اللغة مقدمة للقارئ العربی. بیروت: دار النهضة العربیة.

 سعید، حیدر. ( 1998 ). اللغة العربیة و اللسانیات الحدیثة. مجلة الأدیب المعاصر، بغداد.

شوشتری، محمد ابراهیم خلیفه و غفاری، محمدرضا. ( 2018). «النحو الجدید بین ابراهیم مصطفی و شوقی ضیف»، مجلة کلیة التربیة الاساسیة، شماره 41، بابل. صفحه 12.

 عبدالعزیز، محمدحسن. بی تا مدخل الی علم اللغة. القاهره.

 عیسانی، عبدالمجید. (2008). النحو العربی بین الاصالة و التجدید، دراسة وصفیة لبعض الآراء النحویة. دار ابن حزم.

 العزاوی، نعمة رحیم. (1995). فی حرکة تجدید النحو و تیسیره فی العصر الحدیث. بغداد: دار الشؤون الثقافیة.

فطة، بشیر و کاتیة، حامی. ( 2010). «مناهج البحث اللغوی عند العرب فی ضوء النظریات اللسانیة». رسالة ماجیستر، جامعة مولوى معمری.

 مبروک سعید، عبد الوارث. (1985 ). فی اصلاح النحو العربی. بیروت: دار الرائد العربی.

المتوکل، احمد. ( 1995). قضایا اللغة العربیة فی اللسانیات الوظیفیة، رباط: دار الأمان.

مخزومی، مهدی. (2005). فی النحو العربی، نقد و توجیه. بیروت: دار الرائد العربی.

مصطفی، ابراهیم. (1992). احیاء النحو. الطبعة الثانیة، القاهره.

اصغری، جواد. (1392). روش‌شناسی پژوهش‌های زبان‌شناختی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

رضایی، ابوالفضل و عباسی، محمود.(1391). «نقد و بررسی برخی دیدگاه‌های نحوی ابراهیم مصطفی در کتاب احیاء النحو»، پژوهشنامه نقد ادب عربی، شماره سوم، تهران، صفحه 115-142.

سیدی، سید حسین. ( 1387). رویکرد زبانشناختی به نحو عربی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

 سیدی، سیدحسین. (1379). زبانشناسی عربی(درآمدی تطبیقی در پرتو فرهنگ و زبان‌های سامی). تهران: انتشارات سمت.

سیدی، سید حسین.(1382). «توصیف و تجویز در نحو عربی»، مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مشهد. صفحه 169- 186.

طهماسبی، عدنان.(1379). «بررسی اندیشه‌های نحوی دکتر مخزومی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صفحه 177- 194.

فاضلی، محمد.(1356). «نقدی بر کتابی در نقد نحو عربی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره چهارم، مشهد، صفحه 549- 577.

همایونی، سعدالله و طهماسبی، عدنان. (1398). «واکاوی نظریه نحو کاربردی در زبان عربی از منظر احمد المتوکل(مورد مطالعه: سطح کاربردشناختی)»، مجله علم زبان، سال ششم، شماره نهم، تهران. صفحه 274-276.