تحلیل جلوه‌های خشونت نمادین در رمان «زوال کلنل» از دیدگاه نظریۀ جامعه‌شناختی پی‌یر بوردیو

جستارهای نوین ادبی

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 224، مرداد 1403، صفحه 52-27   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84825.1514

نویسندگان

حسین ادهمی¹؛ مسروره مختاری^{* 2}؛ بیژن ظهیری ناو²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

«زوال کلنل»، رمانی سیاسی از محمود دولت‌آبادی است که به‌ روایت زندگی یک افسرِ سابقِ ارتشِ شاهنشاهی ملقب به «کلنل» می‌پردازد. هریک از فرزندان کلنل با گرایش‌های سیاسی متفاوت، در گذر از انقلاب 1357 به سرنوشت تلخی دچار می‌شوند. در این رمان، فضایی تیره‌وتار و خفقان‌آور حاکم است که سیطرۀ امنیتی و ایدئولوژیکی دولت‌هایی تمامیت‌خواه را نشان می‌دهد. بر اساس نظریۀ پی‌یر بوردیو، جامعه‌شناس فرانسوی، دولت در قامتِ یک اَبرمیدان و فراسرمایه با بهره‌گیری از دو ابزار قدرت؛ خشونت فیزیکی (زور) و خشونت نمادین (درونی کردن روابط سلطه)، به حاکمیت خود مشروعیت می‌بخشد. بوردیو برخلاف همۀ صاحبنظران، خشونت نمادین را به‌عنوان نیمۀ پنهان دولت، مهم‌ترین عامل سلطۀ دولت می‌شمارد و ریشۀ آن را در باورها و ضمیر ناخودآگاه عاملان اجتماعی می‌داند. هدف این مقاله، بررسی و تحلیل این رمان بر اساس نظریات جامعه‌شناختی پی‌یر بوردیو است تا با رویکردی بینارشته‌ای (جامعه‌شناسی و ادبیات) و روشی توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از مبانی نظریۀ پی‌یربوردیو به تأثیرات روابط سلطه به‌ویژه خشونت نمادین در این اثر بپردازد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، در این رمان با جلوه‌هایی از خشونت نمادین مواجه هستیم که حاصل درونی شدن قواعد سلطه و در نتیجه همدستی و سلطه‌پذیری شخصیت‌های رمان است. این فضا چنان عرصه را بر شخصیت‌های اصلیِ داستان تنگ می‌کند که آن‌ها را به مرز فروپاشی درونی می‌رساند.

کلیدواژه‌ها

محمود دولتآبادی؛ زوال کلنل؛ نقد جامعهشناختی؛ پی‌یر بوردیو؛ خشونت نمادین

مراجع

ایوبی، ح. (1400)، به طعم فرهنگ: جامعه‌شناسی سیاسی پی‌یر بوردیو، ثالث.

باتلر، ج. (1400)، زیست روانی قدرت؛ نظریه‌هایی دربارۀ انقیاد، (پ، شریفی درآمدی و ل، طورانی، مترجم)، گام نو.

بوردیو، پ. (1393)، تمایز، (ح، چاوشیان، مترجم)، ثالث.

بوردیو، پ. (1396)، نظریۀ کنش، (م، مردیها، مترجم)، چاپ هفتم، نقش نگار.

بوردیو، پ. (1398)، جامعه‌شناس و مورخ، مصاحبه از روژه شارتی، (ا، محمدی، مترجم)، گل‌آذین.

بوردیو، پ. (1400 الف)، دربارۀ دولت، چاپ سوم، مولی.

بوردیو، پ. (1400 ب)، سلطۀ مذکر، (م، ناصری‌راد، مترجم)، آگه.

بوردیو، پ. (1401 الف)، انسان دانشگاهی، (ح، چاوشیان، مترجم)، چاپ دوم، پارسه.

بوردیو، پ. (1401 ب)، دربارۀ تلویزیون و سلطۀ ژورنالیسم، (ن، فکوهی، مترجم)، چاپ سوم، فرهنگ جاوید.

پوینده، م، ج. (1398)، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، چاپ چهارم، نقش‌جهان.

جمشیدی‌ها، غ.، و پرستش، ش. (1386)، «دیالکتیک منش و میدان در نظریه عمل پی‌یر بوردیو»، مجلۀ نامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 30. https://journals.ut.ac.ir/article_18322.html

دورکیم، ا. (1373)، قواعد روش جامعه‌شناسی، (علی‌محمد کاردان، مترجم)، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دولت‌آبادی، م. (1392)، زوال کلنل، گردون.

زنجانی‌زاده، ه. (1383)، «مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی بوردیو»، مجلۀ علوم اجتماعی، شماره دوم، صص 23-39 https://social.um.ac.ir/article_24651.html

شایان مهر، ع. (1398)، پی‌یر بوردیو، چاپ دوم، اختران.

قادرزاده، ه.، و دیگران، (1391)، «بازشناسی مفهوم قدرت در اندیشۀ فوکو»، نشریۀ غرب‌شناسی بنیادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره دوم، صص 107-127. https://ensani.ir/fa/article/316194/

مقدس جعفری، م. ح.، و دیگران، (1386)، «بوردیو و جامعه‌شناسی ادبیات»، مجلۀ ادب پژوهی، شماره دوم، صص 77‑94. https://adab.guilan.ac.ir/article_300.html

ممتاز، ف. (1383)، «معرفی مفهوم طبقه از دیدگاه بوردیو»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، شماره 41 و 42، صص 149- 16. https://ensani.ir/fa/article/144264

میرعابدینی، ح. (1399)، سرگردان در میدان‌های پی‌یر بوردیو و مقالات دیگر، چشمه.

نقیب‌زاده، ا. (1385)، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی، چاپ پنجم، قومس.