آثار اِبنِ‌اَبِی‌الدُّنیا، کهن‌ترین منابعِ برخی از اقوال و حکایاتِ صوفیّه

جستارهای نوین ادبی

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 224، مرداد 1403، صفحه 103-77   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87288.1562

نویسندگان

محمود ندیمی هرندی^{* 1}؛ تهمینه عطائی کچوئی²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²استادیار گروه دانشنامۀ تحقیقات ادبی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

ابن‌ابی‌الدُّنیا از محدّثان و نویسندگان معروف قرن سوم هجری و صاحب آثار و تصانیف پُرشماری است، با‌وجود‌این، تا‌کنون، چنان‌که باید، مورد توجّه محقّقان ایرانی واقع نشده است و دربارۀ آثارِ وی تقریباً هیچ پژوهشی به زبان فارسی در دست نیست. شمار فراوانی از رسائل ابن‌ابی‌الدُّنیا در زمینۀ زهد و تصوّف است و دستمایه و مأخذِ نویسندگانِ صوفی‌مشربِ پس از او قرار گرفته است؛ از‌این‌رو تألیفات ابن‌ابی‌الدُّنیا کهن‌ترین یا نخستین منبعِ بعضی از اقوال و حکایاتِ صوفیّان به شمار می‌آید. گواهی ما بر این مدّعا، شناساییِ اقوال و حکایاتِ فراوانی از او در بُستانُ العارفین و تُحْفَةُ الْمُریدین است که کهن‌ترین یا نخستین منبعِ شناخته شده از آنها آثارِ ابن‌ابی‌الدُّنیاست. تألیفاتِ ابن‌ابی‌الدُّنیا که بیشتر مورد توجّهِ مترجمانِ احوالِ صوفیان واقع شده است، عبارت‌اند از: الرِّقَّةُ وَ البُکاء، مُجابِی الدَّعوة، المَنامات، التَّهَجُّد و قیامُ اللَّیل، ذَمُّ الدُّنیا، الزُّهد.

کلیدواژه‌ها

ابن‌ابی‌الدُّنیا؛ منابعِ اولیّۀ تصوّف؛ مؤلّفان اولیّۀ صوفیّه؛ اقوال و حکایات صوفیّه؛ بُستانُ العارفین و تُحْفَةُ الْمُریدین

مراجع

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا. ع. (1379). مقتل امیرالمؤمنین علی (ع)، (م، مهدوی دامغانی، مترجم)، انتشارات تاسوعا.

بخش کتاب‌شناسی. (1368). «ابن‌ابی‌الدُّنیا»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم‌ موسوی بجنوردی، انتشارات دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 2 ص 650-651.

دیتریش، آ. (2535 [= 1355]). «ابن‌ابی‌الدُّنیا»، دانشنامۀ ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جزوۀ شمارۀ 2، ص 391.

رجائی [بخارائی]، ا، ع. (1354). مقدّمه بر: منتخبِ رونقُ المَجالس و بستانُ العارفین و تُحْفةُ الْمُریدین، انتشارات دانشگاه تهران.

شفیعی کدکنی، م. (1398). تعلیقاتِ تذکرة الأولیاء، انتشارات سخن، چاپ دوم.

عطّار نیشابوری، ف، م. (1398). تذکرة الأولیاء، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات سخن، چاپ دوم.

غزّالی، ا، م. (1389). إحیاء علوم الدّین، (م، م، خوارزمی، مترجم)، به کوشش حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.

فقیه ابونصر احمد بن خیر. (1354). بُستانُ العارفین و تُحْفَةُ الْمُریدین [در: منتخبِ رونقُ المَجالس و بُستانُ العارفین و تُحْفَةُ الْمُریدین]، به کوشش احمدعلی رجائی [بخارائی]، انتشارات دانشگاه تهران.

قِسْطِر، م. ی. (M. J. Kister) (1388). مقدّمه بر: «آدابُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ العِشْرَة»، (ا، سعادت، مترجم)، مجموعه آثار ابوعبدالرَّحمان سُلمی، گردآوری نصراللّه پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ج 2، ص 31-132.

قُشَیری، ا، ع. (1385). رسالۀ قُشَیریّه، (ا، عثمانی، مترجم)، به تصحیح بدیع‌الزَّمان فروزانفر، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.

قطب‌الدّین عبّادی، ا، م. (1345). التَّصفیة فی أحوال المُتَصَوِّفة (صوفی‌نامه)، به تصحیح غلامحسین یوسفی، بنیاد فرهنگ ایران.

متز، آ. (1364). تمدّن اسلامی در قرن چهارم هجری، (ع، ذکاوتى قراگزلو، مترجم)، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.

مُسْتَملی بخاری، ا، ا. (1390). شرح التَّعرُّف لِمَذْهَبِ التَّصَوُّف، به تصحیح محمّد روشن، انتشارات اساطیر، چاپ سوم.

نامعلوم. (1345). بحرُ الفوائد، به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نامعلوم. (1357). پند پیران، به تصحیح جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران.

نامعلوم. (1389). هزار حکایت صوفیان، به تصحیح حامد خاتمی‌پور، انتشارات سخن.

نجم دایه، ن. (1380). مِرصادُ العِباد، به اهتمام محمّدامین ریاحی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.

ب) عربی

ابن‌ابی‌حاتم رازی. (1371 ق/ 1952 م). الجَرحُ و التَّعدیل، دار احیاء التُّراث العربی.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1413 ق/ 1993 م). کتاب مُجابِی الدَّعوة، دراسة و تحقیق المهندس الشّیخ زیاد حَمَدان، مؤسَّسَةُ الکُتُب الثِّقافیَّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1416 ق/ 1996 م). العُقوبات، تصحیح محمّد خیر رمضان یوسف، دار ابن‌حزم.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1413 ق/ 1993 م). مَن عاشَ بَعدَ المَوت، فَهرسَهُ و اعتَنی بِه محمّد حسام بَیضون، مؤسَّسَةُ الکُتُب الثِّقافیَّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1417 ق/ 1997 م). المُحتَضِرین، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، دار ابن‌حزم.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1418 ق/ 1998 م). التَّهَجُّد و قیام اللَّیل، تحقیق و دراسة مصلح بن جزاء بن فدغوش الحارثی، مکتبة الرُّشد.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1419 ق/ 1998 م). الرِّقَّة و البُکاء، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، دار ابن‌حزم، الطَّبعة الثَّالثة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1420 ق/ 2000 م). القُبور، قَدَّمَ لَهُ و ضَبَطَ نَصَّهُ و خَرَّجَ نُصوصَه طارق محمّد سکلوع العمودی، المکتبة الغرباء الأثریّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1413 ق/ 1993 م). حُسنُ الظَّنِّ بِالٰلّه، تصحیح عبدالحمید شانوحه، مؤسَّسَةُ الکُتُب الثِّقافیَّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1413 ق/ 1993 م). ذمُّ الدُّنیا، دراسة و تحقیق محمّد عبدالقادر احمد عطا، مؤسَّسَةُ الکُتُب الثِّقافیَّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1413 ق/ 1993 م). المَنامات، دراسة و تحقیق عبدالقادر احمد عطا، مؤسَّسَةُ الکُتُب الثِّقافیَّة.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1420 ق/ 1999 م). الزُّهد، تصحیح یاسین محمّد السّوّاس، دار ابن‌کثیر.

ابن‌ابی‌الدُّنیا، ا، ع. (1418 ق/ 1997 م). المُتَمَنّین، تصحیح محمّد خیر رمضان یوسف، دار ابن‌حزم.

ابن‌‌تغری‌ بردی‌، ی. (1392 ق/ 1972 م). النُّجوم الزَّاهرة فی مُلوکِ مِصر و القاهرة، تحقیق جمال‌الدّین شیال، فهیم محمّد شلتوت، الهیئة المصریّة العامّة للکتاب.

ابن‌جوزی، ا، ع. (1405 ق/ 1985 م). صِفَة الصَّفوَة، حَقَّقَه و عَلَّقَ عَلَیه محمود فاخوری، دار المعرفه، الطَّبعة الثَّالثة.

ابن‌جوزی، ا، ع. (1415 ق/ 1995 م). المُنتظَم فی تاریخ المُلوک و الأمَم، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، تصحیح نعیم زَرزور، دار الکتب العلمیّة، الطَّبعة الثَّانیة.

ابن‌جوزی، ا، ع. (1429 ق/ 2008 م). آدابُ الحَسَن البَصری وَ زُهدُهُ وَ مَواعِظُه، تحقیق سلیمان الحَرَش، دار النَّوادر.

ابن‌سعد، م. (1421 ق/ 2001 م). الطَّبَقاتُ الکَبیر (الطَّبَقاتُ الکُبرَی)، تحقیق علی محمّد عمر، مکتبة الخانجی.

ابن‌کثیر، إ. (1419 ق/ 1998 م). البِدایَةُ و النِّهایَة، تحقیق: عبداللّه بن عبدالمحسن التُّرکی، بِالتَّعاون مع مرکز البحوث و داراسات العربیّة و الإسلامیّة، دار هجر.

ابن‌ماکولا. (1993 م). الإکمال فی رَفع الإرتیاب عَنِ المُؤتَلَف وَ المُختَلَف فی الأسماء و الکُنَی و الأنساب، اعتَنی بِتَصحیحِهِ وَ التَّعلیق عَلَیه نایف العبّاس، دار الکتاب الإسلامی، الطَّبعة الثَّانیة.

ابن‌ندیم، ا، م. (1430 ق/ 2009 م). کتاب الفهرست، قابَلَهُ عَلَی أُصولِهِ وَ عَلَّقَ عَلَیه وَ قَدَّمَ لَهُ أیمَن فُؤاد سَیِّد، مؤسَّسَةُ الفُرقان لِلتُّراث الإسلامی.

ابوالشّیخ الإصبهانی، ع. (1408 ق/ 1988 م). اَلْعَظَمَة، دراسة و تحقیق رضاء اللّه بن محمّد إدریس المبارکفوری، دار العاصمة.

ابوالقاسم اصفهانی، ا. (1425 ق/ 2004 م). سِیَرُ السَّلفِ الصَّالِحین، قرأه و عَلَّقَ عَلَیه محمّد حسن محمّد حسن اسماعیل و طارق فتحی السّیّد، دار الکتب العلمیّة.

ابواللَّیث السَّمَرقَندی، ن. (1415 ق/ 1994 م). تنبیه الغافلین، تحقیق السیّد العربی، مکتبة الإیمان.

ابوبکر الخوارزمی، م. (1424 ق/ 2003 م). الأمثالُ الْمُوَلَّدَة، تحقیق و تقدیم محمّد حسین الأعرجی، ابوظَبی: ‏المَجمَعُ الثِّقافی.

ابوطالب مکّی، م. (1422 ق/ 2001 م). قُوتُ القُلوب فی مُعامَلَةِ الْمَحبوب وَ وَصْفِ طَریقِ الْمُرید إلی مَقامِ التَّوحید، حَقَّقَهُ محمود ابراهیم محمّد الرّضوانی، مکتبة دار التُّراث.

ابونُعَیم اصفهانی، ا. (1416 ق/ 1996 م)، حِلْیَةُ الأولیاء وَ طَبَقاتُ الأصْفیاء، دار الفکر.

البیهقی، ا، أ. (1423 ق/ 2003 م). الجامِعُ لِشُعَبِ الإیمان، أشْرَفَ عَلَی تَحقیقِهِ وَ تَخریجِ أحادیثِهِ مختار احمد النَّدَوی، مکتبة الرُّشد.

الثَّعالبی النّیسابوری، ا، ع. (1403 ق/ 1983 م). یَتیمَةُ الدَّهر فی مَحاسِنِ أهْلِ الْعَصْر، تحقیق مفید محمّد قُمَیْحَة، دار الکتب العلمیّة.

الخرکوشی النّیسابوری، ا، ع. م. (1424 ق/ 2003 م). شَرَفُ المُصطَفی (شَرَفُ النَّبی)، تصحیح السیّد ابوعاصم نبیل بن هاشم، دار الْبشائر الإسلامیّة.

الخرکوشی النّیسابوری، ا، ع. م. (1999 م). تهذیبُ الأسرار، تحقیق و تعلیق بسام محمّد بارود، المَجمَعُ الثِّقافی.

الخطیب البغدادی، ا، ا. (1422 ق/ 2001 م). تاریخُ مَدینةِ السَّلام (تاریخ بغداد)، حَقَّقَهُ بشار عوّاد معروف، دار الغرب الإسلامی.

الدّولابی، ا، م. (1421 ق/ 2000 م). الکُنَی و الأسماء، حَقَّقَه و قَدَّمَ لَه ابوقُتَیبه نَظَر محمّد الفاریابی، دار ابن‌حزم.

الذَّهَبی، ش، م. (1413 ق/ 1993 م). سِیَرُ أعلامِ النُّبَلاء، أشْرَفَ عَلَی تَحْقیقِ الکِتاب وَ خَرَّجَ أحادیثَهُ شُعَیْب الأرنَؤوط، مؤسَّسَةُ الرّسالة، الطَّبعة التَّاسعة.

الذَّهَبی، ش، م. (1405 ق/ 1985 م). العِبَر فی خَبَر مَن غَبَر، حَقَّقَهُ ابوهاجَر محمّد السَّعید بن بَسیونی زَغْلول، دار الکتب العلمیّة.

السُّلَمی، ا. (1388 ش). «کتابُ الفُتُوَّة»، به تصحیح سلیمان آتش، ترجمۀ مقدّمه: توفیق سبحانی، مجموعه آثار ابوعبدالرَّحمان سُلَمی، گردآوری نصراللّه پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ج 2، 207-332.

السَّمعانی، ا، بوسعد ع. (1401 ق/ 1981 م). الأنساب، تحقیق عبدالفتّاح محمّد الْحُلْو، مکتبة ابن‌تَیْمیَّة.

الغزّالی، ا، م. (بی‌تا). إحیاءُ عُلومِ الدِّین، تصحیح عبدالرّحیم بن حسین حافظ عراقى‏، دار الکتاب العربی.

القُشَیری، ا، ع. (1422 ق/ 2001 م). الرِّسالَةُ القُشَیْریَّة، وَضَعَ حَواشیهُ خلیل المنصور، دار الکتب العلمیّة.

اللالَکائی، ا، ه. (1412 ق/ 1992 م). کراماتُ أولیاءِ اللّه عزَّ و جلَّ، تحقیق أحمد سعد حمدان، دار طیبة.

المَرْوَزی، م. (1408 ق/ 1988 م). مختصرُ قیامِ اللَّیل وَ قیامِ رَمَضان وَ کتابِ الوَتْر، اخْتَصَرَها احمد بن علی المَقریزی، الإشراف محمّد إلیاس عبدالقادر، حدیث آکادمی.

المِزّی، ج، ا، ی. (1403 ق/ 1983 م). تَهذیبُ الکمال فی أسماء الرِّجال، حَقَّقَهُ بشار عوّاد معروف، مؤسَّسَةُ الرّسالة.

المسعودی، ا، ع. (1990 م). مُروجُ الذَّهَب وَ مَعادِنُ الجَوهَر، الشّرکة العالمیّة للکتاب، الطَّبعة الثَّانیة.

عبدالرَّزاق الکاشانی، ک. (1423 ق/ 1992 م). إصطِلاحاتُ الصَّوفیّة، تحقیق و تقدیم و تعلیق عبدالعال شاهین، دار المنار.

فاضل بن خَلَف الحُمّادَة الرَّقیّ. (1433 ق/ 2012 م). اِبنُ‌اَبی‌الدُّنیا مُحَدِّثاً وَ مُصْلِحاً، موسوعَةُ ابن‌ابی‌الدُّنیا، دار أطلس الخضراء.

مصطفی مُفلح القُضاة. (۱۴10 ق/ ۱۹90 م). مقدّمه بر: إصلاحُ المال، دار الوفاء.

نجم عبدالرَّحمان خَلَف. (۱۴۰۶ ق/ ۱۹۸۶ م). مقدّمه بر: کتابُ الصَّمْت و آداب اللّسان، دار الغرب الإسلامی.

نجم عبدالرَّحمان خَلَف. (1411 ق/ 1990 م). مقدّمه بر: الإشْراف فی مَنازِلِ الأشْراف، مکتبة الرُّشد.

یاسین محمّد السَّوّاس. (1۴07 ق/ 1987 م). مقدّمه بر: الشُّکر للّه عزَّ و جلَّ، دار ابن‌کثیر، الطَّبعة الثَّانیة.

Iman Najim Abdul-Rahman. (2020). “Ibn Abi Al-Dunya’s Written Works: A Brief Review”, Journal of manuscripts & libraries Specialized Research (JMLSR), Vol: 4, No: 2, P: 28-60.