ضابطه‌مندکردن قاعدۀ ترک استفصال و تبیینِ کاربست های آن در دانش اصول فقه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 137، شهریور 1403، صفحه 167-198   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.78657.1441

نویسندگان

البرز محقق گرفمی^{* 1}؛ سید علی دلبری²

¹کارشناسی ارشد گروه علوم قرآن وحدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد ایران

چکیده

بخش عمده‌ای از روایات در قالبِ پرسش‌وپاسخ راوی و معصوم(ع) گزارش شده‌اند. شناخت مؤلفه‌های موجود در پاسخ معصوم(ع) یاری‌رسانِ مجتهد در استنباط حکم شرعی است. یکی از قواعد کاربردی در‌ این سپهر، «ترک استفصال» نام دارد. ‌این قاعده، گویای آن است که ادلهٔ لفظی بر فرض‌های مختلف، مشتمِل است. در پژوهش حاضر به‌روش اِسنادی و توصیفی‌تحلیلی، تبیین نظام‌مندی از قاعدۀ مذکور ارائه و شرایط به‌کارگیری آن ضابطه‌مند شده است. در گام بعد، با تبیین کاربست‌های ‌این قاعده در دانش اصول فقه و درج نمونه‌های حدیثی مناسب، جنبه‌های کاربردی قاعده روشن شده است. برخی از مواضع کاربرد قاعده به این قرار است: حکم تکلیف در زمینه علم اجمالی، مفهوم‌شناسی شک در استصحاب، تعارض دو استصحاب، دلالتِ اخبار علاجیه، حکم تقلید از شخصی که بالفعل به اجتهاد نرسیده، بررسی شرطیت ثبات مذهب در تقلید استمراری و حکم استقلال عامی‌ در امر قضاوت.

کلیدواژه‌ها

شمول حکم؛ ترک استفصال؛ حدیث؛ کاربست اصولی

مراجع

قرآن مجید. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). 1408ق.

آملی، هاشم. مجمع الأفکار و مطرح الأنظار. به‌تقریر محمدعلی اسماعیل‌پور. قم: المطبعة العلمیة. 1395ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. کتاب من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌درید، محمدبن‌حسن. جمهرة اللغة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1988م.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی. چاپ‌اول، 1404ق.

ابن‌مفلح، شمس‌الدین. اصول الفقه. بی‌جا: العبیکان. بی‌تا.

اردکانی، مرتضی. رسالة فی الإجتهاد و التقلید. بی‌جا: مؤلف. 1370.

اسنوی، عبدالرحیم‌بن‌حسن. التمهید فی تخریج الفروع على الأصول. بیروت: الرسالة. 1400ق.

اسنوی، عبدالرحیم‌بن‌حسن. نهایة السول فی شرح منهاج الوصول. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1420ق.

امام‌الحرمین، عبدالملک‌بن‌عبدالله. البرهان فی اصول الفقه. قاهره: الوفاء. 1418ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. الإجتهاد و التقلید. قم: مکتبة المفید. 1404ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1416ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. مطارح الأنظار. به‌تقریر ابوالقاسم کلانتری. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1383.

ایروانی، باقر. دروس تمهیدیة فی فقه الإستدلالی علی المذهب الجعفری. قم: مؤسسة الفقه. 1385.

بجنوردی، حسن. منتهی الأصول. تهران: العروج. 1380.

برآبادی، حمید. «ماهیت ترک استفصال و شرایط آن»، فقیهانه. س4، ش13، زمستان1398، 26تا31.

بروجردى، حسین‌بن‌رضا. تفسیر الصراط المستقیم. قم: انصاریان. 1416ق.

بنی‌کنانه، اشرف محمود. «مسئلۀ ترک الإستفصال عند الأصولیین»، المجلة الأردنیه فی الدراسات الإسلامیة. ش4، 2007م، 177تا193.

تبریزی، جواد. اسس القضاء و الشهاده. قم: دفتر مؤلف. بی‌تا.

تنکابنی، محمد. ‌ایضاح الفرائد. تهران: اسلامیة. 1385ق.

تونی، عبدالله‌بن‌محمد. الوافیة فی اصول الفقه. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1415ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. هدایة الأمة إلى احکام الأئمة علیهم السلام. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. چاپ‌اول، 1414ق.

حسینی شیرازی، سیدصادق. بیان الأصول. قم: دار الأنصار. چاپ‌دوم، 1427ق.

حسینی میلانی، سیدعلی. تحقیق الأصول. قم: دار الحقائق. چاپ‌دوم، 1428ق.

حصنی، ابوبکربن‌محمد. کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار. دمشق: دار الخیر. 1994م.

حکیم، محمدتقی‌. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). چاپ‌دوم، 1418ق.

حلی، حسین. اصول الفقه. قم: مکتبة الفقه و الأصول المختصه. چاپ‌اول، 1432ق.

خرازی، محسن. عمدة الأصول. قم: مؤسسۀ در راه حق. چاپ‌اول، 1422ق.

خمینی، روح‌الله. الإجتهاد و التقلید. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1426ق.

خمینی، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1410ق.

خویی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح العروة الوثقی. قم: النینوی. چاپ‌چهارم، 1430ق.

خویی، ابوالقاسم. فقه الشیعه: الإجتهاد و التقلید. به‌تقریر سیدمحمدمهدی خلخالی. قم: نوظهور. چاپ‌سوم، 1411ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. به‌تقریر محمد سرور واعظ حسینی بهسودی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی. 1422ق.

خویی، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث. قم: مرکز نشر الثقافة الإسلامیة فی العالم. 1372.

خویی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخویی. قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخویی. 1418ق.

رشتی، حبیب‌الله‌بن‌محمدعلی. بدائع الأفکار. قم: آل‌الییت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

زحیلی، وهبه. اصول الفقه الإسلامی. تهران: دار احسان. 1375ش.

زنجانی، محمدباقر. تحریر الأصول. به‌تقریر محمد موسوی شاهرودی، نجف: النعمان. چاپ‌اول، بی‌تا.

سبحانی، جعفر. الرسائل الأربع. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1415ق.

سبحانی، جعفر. بحوث فی الملل و النحل. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1428ق.

سبحانی، جعفر. رسائل فقهیه: صور البیع الفضولی. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)و 1429ق.

سبکی، عبدالوهاب‌بن‌تقی. الأشباه والنظائر. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1411ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر. دلیل تحریر الوسیلة: الإجتهاد و التقلید. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1436ق.

شاطبی، ابراهیم‌بن‌موسی. الموافقات. بیروت: دار ابن‌عفان. 1417ق.

شافعی، محمدبن‌ادریس. الأم. بیروت: دار المعرفة. 1393ق.

شبّر، عبدالله. الأصول الأصلیه و القواعد الشرعیه. قم: کتاب‌فروشی مفید. چاپ‌اول، 1404ق.

شبیری زنجانی، موسی. کتاب الصوم. قم: مرکز فقهی امام محمدباقر(ع). بی‌تا (الف).

شبیری زنجانی، موسی. کتاب نکاح. قم: رأی‌پرداز. بی‌تا(ب).

شنقیطى، محمدامین. اضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1427ق.

شوکانی، محمدبن‌علی. نیل الأوطار من احادیث سید الأخیار شرح منتقى الأخبار. بی‌جا: ادارة الطباعة المنیریة. بی‌تا.

شهابی، محمود. ادوار فقه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌پنجم، 1417ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة. قم: کتاب‌فروشی مفید. چاپ‌اول، بی‌تا.

شهید ثانى، زین‏الدین‌بن‌على. تمهید القواعد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی‌. چاپ‌اول، 1416ق.

شیخ بهایى، محمدبن‌حسین. مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. چاپ‌دوم، 1429ق.

صافی گلپایگانی، لطف‌الله. بیان الأصول. قم: دائرة التوجیه و الارشاد الدینی. چاپ‌اول، 1428ق.

صالحی مازندرانی، اسماعیل. مصباح الأصول. قم: صالحان. 1424ق.

صالحی مازندرانی، اسماعیل. مفتاح البصیرة فی فقه الشریعة. قم: مکتبة آیة‌الله العظمی ‌صالحی، 1376.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. به‌تقریر سیدمحمود ‌هاشمی‌شاهرودی، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.

صدر، محمدباقر. موسوعة. قم: دار الصدر. 1434ق.

صنقور، محمد. المعجم الأصولی. قم: الطیار. چاپ‌دوم، 1428ق.

طباطبایی، محمدبن‌علی. مفاتیح الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1296ق.

طباطبایی، محمدکاظم. التعارض. قم: مدیِن. چاپ‌اول، 1426ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

عراقی نجفی، عبدالنبی. التقریرات المسمی‌ بامحاکمات بین الأعلام. قم: چاپخانۀ قم. بی‌تا.

عراقی، ضیاءالدین. الإجتهاد و التقلید. قم: نوید اسلام. 1388.

علامه حلی، حسن‌بن‎یوسف. تهذیب الوصول الی علم الأصول. لندن: مؤسسۀ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1380.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الوصول الی علم الأصول. قم: مؤسسۀ امام الصادق(ع)، 1425ق.

غزالی، محمدبن‌محمد. المستصفى فی علم الأصول. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1413ق.

فاضل لنکرانی، محمد. ‌ایضاح الکفایة. قم: نوح. چاپ‌پنجم، 1385.

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1390.

فاضل لنکرانی، محمد. سیری کامل در اصول فقه. قم: فیضیه. چاپ‌اول، 1380.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. نضد القواعد الفقهیة على مذهب الإمامیة. قم: کتابخانۀ‌ آیة‌الله العظمی‌مرعشی نجفی. چاپ‌اول، 1361.

فایزی، محمد، علی نهاوندی. «استفادۀ عموم و اطلاق از ترک استفصال و ترک استیضاح»، پژوهش‌های اصولی. ش24، پاییز1399، 9تا32.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌دوم، 1409ق.

فقیه، محمدتقی. قواعد الفقهیه. بیروت: دار الأضواء. چاپ‌دوم، 1407ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی. نقد الأصول الفقهیة. مشهد: دانشگاه فردوسی. 1380.

قرنی، عبدالرحمن. «قاعدۀ ترک الإستفصال-دراسة اصولیه تطبیقیة»، نشریۀ جامعة الأم القری. ش32، ذی‌الحجه1425ق، 105تا172.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. ضوابط الأصول. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، 1371ق.

کاشف الغطاء. علی‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. 1381ق.

کاشف الغطاء، علی‌بن‌محمدرضا. مصادر الحکم الشرعی و القانون المدنی. نجف: الآداب. چاپ‌اول، 1408ق.

کرباسی، محمدابراهیم. اشارات الأصول. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

کشی، محمدبن‌عمر. اختیار معرفة الرجال. قم: آل‌البیت(ع). 1404ق.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1429ق.

لاری، عبدالحسین. تقریرات فی اصول الفقه. قم: اللجنة العلمیة للمؤتمر. چاپ‌اول، 1418ق.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: آل‌البیت(ع). 1381.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقى. بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1403ق.

محققیان، حسین. «پرسش‌وپاسخ‌های روایی؛ قضیۀ حقیقیه یا خارجیه»، علوم و معارف قرآن و حدیث. ش7، تابستان1395، 31تا45.

مرعشی، شهاب‌الدین. القول الرشید فی الإجتهاد و التقلید. قم: کتابخانۀ حضرت‌ آیة‌الله العظمی ‌مرعشی نجفی. چاپ‌اول، 1404ق.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. ‌فرهنگ‌نامۀ اصول فقه. به‌کوشش جمعی از محققین. تهران: دفتر تبلیغات اسلامی‌. چاپ‌پنجم، 1397.

مظاهری، حسین. فقه الولایة و الحکومة الإسلامیة. قم: الزهرا(س). 1386.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. چاپ‌پنجم، 1375.

مقری، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1414ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. به‎تقریر احمد قدسی. قم: مدرسهد امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). چاپ‌دوم، 1428ق.

ملکی اصفهانی، مجتبی. فرهنگ اصطلاحات اصول. قم: عالمه. 1379.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم. فقه القضاء. قم: دانشگاه مفید. 1381.

مؤمن قمی، محمد. تسدید الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1419ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. القوانین المحکمة فی الأصول. قم: احیاء الکتب الإسلامیة. چاپ‌اول، 1430ق.

نجم‌آبادی، محمدبن‌ابراهیم. کتاب القضاء. قم: روضة العباس. چاپ‌اول، 1435ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1375.

نراقی، مهدی‌بن‌ابی‌ذر. انیس المجتهدین فی علم الأصول. قم: بوستان کتاب، 1388.

نراقی، مهدی‌بن‌ابی‌ذر. تجرید الأصول. قم: سیدمرتضی. چاپ‌اول، 1384.

نمله، عبدالکریم. المهذب فی علم اصول الفقه المقارن. ریاض: الرشد. 1420ق.

نورانى، مصطفی. قواعد الأصول. قم: مطبعة الإسلام. چاپ‌اول، 1392ق.