اصطلاح شناسی «قضیة فی واقعة» و شبهه زدایی از آن

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 137، شهریور 1403، صفحه 57-89   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.76437.1362

نویسنده

محمد زنده دل^*

استاد سطح عالی حوزۀ علمیهٔ خراسان

چکیده

یکی از تعابیر استنادشده در کتب فقهی در دلالت‌سنجی روایات، اصطلاح «قضیة فی واقعة» است که فقها با تکیه بر آن برخی از احادیث خاص را برای استنباط حکم کلی غیرقابل ‌استدلال دانسته‌‌اند. در لابه‌لای کتب فقهی متقدمان به برخی از زوایای این اصطلاح اشاراتی شده است. در نوشتۀ حاضر، که به‌روش کتابخانه‌ای و توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته، نخست مفهوم و کاربرد و ثمرۀ «قضیّة فی واقعة» بررسی و سپس اشتباهات مرتبط با این اصطلاح تبیین شده است. دلالت حدیث بر فعل معصوم یا حکایت فعل توسط معصوم، عدم‌قصد تشریع از فعل و حکایت فعل و عدم‌قابلیت جمع عرفی، ازجمله مقوّمات «قضیّة فی واقعة» است. صدور فعل در پاسخ به سؤال راوی و اشارۀ راوی به استمرار فعل توسط معصوم، ازجمله قراینی است که دلالت می‌کند فعل یا حکایت فعل در مقام تشریع و تبیین حکم شرعی صادر شده است.

کلیدواژه‌ها

قضیة فی واقعة؛ فعل معصوم؛ حکایت فعل؛ حکم شرعی کلی

مراجع

قرآن کریم

آبى، حسن‌بن‌ابی‌طالب. کشف الرموز. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌سوم، 1417ق.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. رسالة فی القواعد الفقهیة. تهران: اطلاعات. چاپ‌اول، 1418ق.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. کتاب القضاء. قم: زهیر. چاپ‌اول، 1425ق.

آل کاشف‌الغطاء، حسن‌بن‌جعفر. انوار الفقاهة: کتاب الحج. نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء. چاپ‌اول، 1422ق.

آل‌‌عصفور، حسین‌بن‌محمد. الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: مجمع البحوث العلمیة. چاپ‌اول، بی‌تا.

آملى، محمدتقى. مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى. تهران: مؤلف. چاپ‌اول، 1380ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1424ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المقتصر فی شرح المختصر. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

اراکی، محمدعلی. کتاب البیع. قم: مؤسسۀ در راه حق. چاپ‌اول، 1415ق.

اصفهانی، محمدتقی. تبصرة الفقهاء. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. چاپ‌اول، 1427ق.

امامى خوانسارى، محمد. تسدید القواعد. تهران: محمد قوانینی. چاپ‌اول، 1352ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الخمس. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1415ق.

بحرانى، یوسف‌بن‌احمد. حدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.

بهبهانی، محمودبن‌محمد. رسالة فی الغناء. قم: مرصاد. چاپ‌اول، 1418ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیة الوافی. قم: مؤسسۀ وحید‌ بهبهانی. چاپ‌اول، 1426ق.

حائری، مرتضی. شرح العروة الوثقى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1426ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل‌ الشیعة. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة ف‍ی‌ ش‍رح‌ ق‍واع‍د ال‍ع‍لام‍ة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. چاپ‌اول، 1416ق.

حکیم، محسن. نهج الفقاهة. قم: 22 بهمن. چاپ‌اول، بی‌تا.

حلى، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1387ق.

خوانسارى، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1405ق.

خویى، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

رحیمی، حبیب‌الله؛ طرف، فاطمه. «تبیین اصطلاح فقهی قضیة فی واقعة از منظر قضایای منطقی»، مطالعات فقه اسلامی.  س1399، ش 42، 169 تا 189. (doi: fvh.2021.7234.1151/10.22034)

رشتی، حبیب‌الله. کتاب القضاء. قم: دار القرآن الکریم. چاپ‌اول، 1401ق.

سبزوارى، عبدالأعلى. تهذیب الأصول. قم: المنار. چاپ‌دوم، بی‌تا.

شهید اول، محمدبن‌مکى. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1417ق.

شهید اول، محمدبن‌مکى. القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیة. قم: کتاب‌فروشی مفید. چاپ‌اول، بی‌تا.

شهید اول، محمدبن‌مکى. ذکرى الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: کتاب‌فروشى داورى. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. تمهید القواعد الأصولیة و العربیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. حاشیة الإرشاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1414ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. حاشیة المختصر النافع. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1422ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. رسائل. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1421ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1413ق.

شیرازی، محمدحسن. تقریرات فی اصول الفقه. قم: اللجنة العلمیة للمؤتمر. چاپ‌اول، 1418ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صدر، رضا. الإجتهاد و التقلید. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1420ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌هشتم، 1430ق.

صیمرى، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام. بیروت: دار الهادی. چاپ‌اول، 1420ق.

طباطبایی حکیم، محمدسعید. التنقیح. بیروت: مؤسسة الحکمة الثقافة الإسلامیة. چاپ‌اول، 1431ق.

طباطبایی حکیم، محمدسعید. مصباح المنهاج: کتاب الطهارة. قم: المنار. چاپ‌اول، بی‌تا.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم. العروة الوثقى. بیروت: اعلمی. چاپ‌دوم، 1409ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم. حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1421ق.

طباطبایی‌، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1418ق.

طباطبایى‌، علی‌بن‌محمد. الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1409ق.

طباطبایی، محمدبن‌علی. المناهل. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

طباطبایی، محمدبن‌علی. مفاتیح الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1296ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. المؤتلف من المختلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. الإستبصار. تهران: دار الکتب ‌الإسلامیه. چاپ‌اول، 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة. چاپ‌سوم، 1387ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. النهایة. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌دوم، 1400ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

عاملی، محمدبن‌حسن‌بن‌زین‌الدین. استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.

علامه حلی، حسن‌بن‎یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‎یوسف. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

علامه حلى، جعفربن‌حسن. تحریر الأحکام الشرعیة. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیلة: القضاء و الشهادات. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1428ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع فی شرح مختصر النافع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1404ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. نضد القواعد الفقهیة. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى. چاپ‌اول، 1403ق.

فراهیدی، خلیل. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌دوم، 1410ق.

فیاض، محمد‌اسحاق. تعالیق مبسوطة علی العروة. قم: ‌محلاتی. چاپ‌اول، بی‌تا.

فیض‌ کاشانى، ملامحسن. نقد الأصول الفقهیة. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. چاپ‌اول، 1380.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. ضوابط الأصول. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1371ق.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. نتائج الأفکار. بمبئی: مؤلف. چاپ‌اول، 1258ق.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. ینابیع الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1424ق.

قمى، ابوالقاسم. رسائل. قم: دفتر تبلیغات اسلامی خراسان. چاپ‌اول، 1427ق.

قمى، ابوالقاسم. قوانین الأصول. تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1378ق.

کرباسی، محمدابراهیم‌بن‌محمدحسن. اشارات الأصول. بی‌جا: مؤلف. چاپ‌اول، بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب‌ الإسلامیه. چاپ‌چهارم، 1407ق.

کاشف‌الغطاء، على‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. چاپ‌اول، 1381ق.

گرجی، علی. قضیة فی واقعة. قم: مجلۀ دفتر تبلیغات اسلامی. س1380، ش27-28، 188تا 240.

گلپایگانى، محمدرضا. الدر المنضود فی احکام الحدود. قم: دار القرآن الکریم. چاپ‌اول، 1412ق.

لارى، عبدالحسین. التعلیقة على ریاض المسائل. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه. چاپ‌اول، 1418ق.

مامقانی، عبدالله. نهایة المقال. قم: مجمع الذخائر الاسلامیة. چاپ‌اول، 1350ق.

مامقانى، عبدالله. حاشیة على رسالة فی التقیة. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. چاپ‌اول، 1350ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المختصر النافع فی فقه الامامیه. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة. چاپ‌ششم، 1418ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. نکت النهایة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1412ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. الرسائل التسع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1413ق.

محقق داماد، محمد. کتاب الصلاة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

مرتضی زبیدى، محمدبن‌محمد. تاج العروس. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1414ق.

مرعشی‌، شهاب‌الدین. القصاص علی ضوء القرآن و السنة. قم: کتابخانۀ مرعشی. چاپ‌اول، 1415ق.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: دار التفسیر. چاپ‌پنجم، 1381.

معرفت، محمدهادی. تعلیق و تحقیق عن امهات مسائل القضاء. قم: چاپخانۀ مهر. چاپ‌اول، بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. الرسالة الأولى فی الخراج. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1413ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.

نائینى، محمدحسین. کتاب الصلاة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.‌ چاپ‌اول، 1411ق.

نجف‌آبادی، حسین. دراسات فی المکاسب المحرمة. قم: تفکر. چاپ‌اول، 1415ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الأیام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌ا‌‌ول، 1375.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1415ق.

نراقى، مهدى‌بن‌‌ابی‌ذر. انیس المجتهدین فی علم الأصول. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، 1388ق.

نورى، حسین. مستدرک الوسائل. بیروت: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1408ق.

همدانى، رضا. مصباح الفقیه. قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث. چاپ‌اول، 1416ق.