خاستگاه استعاری مفهوم عقل در اساطیر و فرایند گذار آن به فلسفه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 7، دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، اسفند 1403، صفحه 157-185   

نوع مقاله: Scientific & Research

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.87217.1320

نویسنده

اسماعیل کشاورز صفی ئی^*

استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد قزوین

چکیده

هدف اصلی این پژوهش، شناسایی خاستگاه پدیداری مفهوم عقل است. سوال اصلی این پژوهش آن است که آیا مفهوم عقل، دارای خاستگاهی متافیزیکی و متعلق به آغاز تفکر فلسفی_علمی یونان باستان است یا اینکه این مفهوم، دارای بن‌مایه­ای فیزیکی؛ و ریشه­های آن به زبان و متون اساطیری  بازمی­گردد. فرضیه اصلی این پژوهش این بود که مفهوم عقل و اندیشه عقلانی به دورانی پیش از فلسفه‌ورزی یونان باستان بازمی­گردد و در متون اساطیری جوامع مختلف، نظیر: ایران، یونان، بین النهرین و روم باستان، شاهد حضور مفهوم عقل و شخصیت­های اسطوره­ای سمبل عقل هستیم. یافته‌های پژوهش در مقام تایید فرضیه، حاکی از آن است که مفهوم عقل و تفکر عقلانی، قدمتی بیش از تفکر فلسفی دارد و در متون اساطیری جوامع مختلف بدان اشاره شده است. هم‌چنین یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معنای نخستین واژه عقل در زبان‌های باستانی مختلف، به امور فیزیکی و محسوس بازمی­گردد که در طی فرایندی استعاری به مفهومی متافیزیکی شبیه­سازی و دگرگون شده است. نگارنده بر این باور است که مطابق با رویکرد مسلط بر اسطوره‌شناسی و زبان‌شناسی معاصر، هر نوع اندیشه  عقلانی(نظیر اندیشه حقوقی) به­جهت خصلت زبانی و نمادین خود، واجد بن‌مایه­ای استعاری_اساطیری است. 

کلیدواژه‌ها

عقل؛ استعاری؛ اساطیری؛ متافیزیک؛ نمادین

مراجع

ابن‌سینا، الشفاء (الطبیعیات)، به تحقیق سعید زاید و،... قم: مکتبه آیه االله المرعشى.،ج2: (1404ق)

2-ابن‌سینا، ،رساله احوال النفس، مقدمه و تحقیق از فؤاد الاهوانى، پاریس: دار بیبلیون.:ص112/1404ق)،

3-ابن‌فارس، معجم مقاییس اللّغة ،دارالفکر،قم 1399ق: ج4

4-ابن‌منظور،.محمد ابن مکرم،لسان العرب،بیروت،دار صادر،بیتا

 5-اسماعیل نیای گنجی(1398) حجت الله و دیگران،«تحلیل ساختاری کمال دیوان و امشاسپندان  با نگاهی به آیین مزدیسنا و اسطورههای پیشاآریایی»، فصـلنامة ادبیات عــرفانـی و اسطـوره شنـاختی ،ـ ش 57ـ ،صص 13-39:

6-آموزگار، ژاله ،تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها،1397

7-الجوهری،ابونصر، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة،: ج ۵ دار العلم للملایین،بیروت،1407ق

8-بابایی،پرویز،مکتبهای فلسفی،تهران،انتشارات نگاه،1392

9-بابک معین، مرتضی(1391)،استعاره و پیرنگ در اندیشه پل ریکور،فصلنامه نقد ادبی، شماره 20،صص7-26:

 10-بهار، مهرداد. . پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه:1351

11-پناهی، نعمت الله)،«استعارة مفهومی؛ الگوی ادراکی تجربۀ عرفانی در «عقل سرخ سهروردی»،کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی شماره 35، 1396

12-ج. ف. بیرلین()، اسطوره‌های موازی، ترجمه عباس مخبر، تهران،نشر مرکز،  1386

13-جان پین سنت()، شناخت اساطیر یونان،ترجمه باجلان فرخی،تهران، نشر اساطیر،1402

14-جینز، جولیان()،منشا آگاهی در فروپاشی ذهن دو ساحتی،ترجمه سعید همایونی،تهران، نشر نی، 1399

15-حسن زاده نیری،محمدحسن&حمیدفر، علی اصغر،1398،« استعارۀ ادبی و استعارۀ مفهومی»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال 9 ،شمارۀ 3 ، 1399

16-حسین پناهی، فردین& شیخ احمدی، سیداسعد،« زبان، استعاره و حقیقت»،فصلنامه فنون ادبی ،شماره2،:1396،صص 103-118 ،

17-دلپذیر، زهرا و دیگران، «بررسی تطبیقی مفهوم خرد در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامه فردوسی»، فصلنامه متن شناسی ادب فارسی،شماره 36 ، 1396

18-دوستخواه،جلیل،اوستا:کهنترین سرودها و متنهای ایرانی،تهران، مروارید،1370

19-راسخ مهند، محمد ، درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی: نظریه‌ها و مفاهیم، تهران: سمت،1389/

20-ریاضی هروی، شیدا و دیگران، «»رهیافتی به مفهوم معرفت در متون پهلوی و چگونگی پیوند آن با اخلاق و تربیت،مجله تاریخ فلسفه،ش3، 1398،صص69-102

22-ریچاردز، آی. ا،فلسفه بلاغت، ترجمه علی محمدی آسیابادی، چ9 ،تهران، قطره،1382

23-ژان بوترو و دیگران،نیای غرب ،ترجمه بهمن رستاخیز و دیگران،تهران، نشر ققنوس ،1400

24-سجادی،سیدجعفر،فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، نشر سازمان اوقاف وامور خیریه،1397

25-صانعپور،مریم،«خرد زنانه در اسطوره‌های ایران باستان»،پژوهشنامه زنان، شماره2 ، 1400

26-ضیمران، محمد،گذار از جهان اسطوره به فلسفه، نشر هرمس، 1379

27-طباطبایی، محمد حسین ، نهایه الحکمه ، قم، نشر اسلامی، چ شانزدهم.1422ق

28-غضنفری،کلثوم&محمدی، احسان، «خرد در منظومه های حماسی فارسی و سنجش آن با متون زرتشتی» ، پژوهشهای ایرانشناسی،شماره2: 1396

29-فارابی، ابونصر، «مقاله فی معانی العقل»، مجموعة رسائل فارابی، مصر: مطبعة السعادة.:ص 49/)،1325ق

30-فکوهی، ناصرمبانی انسان شناسی،تهران، نشر نی،1398

31-فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح جالل خالقی مطلق، 8 جلد، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسالمی. 1386

32-فرهوشی، بهرام ،فرهنگ زبان پهلوی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران: 1331

33-فیومی،أحمد بن محمد ،المصباح المنیر ،بیروت،1428ق:

34-کاپلستون،فردریک،تاریخ فلسفه، جلد اول، انتشارات علمی وفرهنگی، تهران،1370

35-کرافت، ویلیام،زبانشناسی شناختی، ترجمه جهانشاه میرزابیگی،تهران، نشر اگاه، 1398

36-کریمی نوقی پور ،زهرا&قطبی،ثریا&داودی مقدم،فریده،« استعاره مفهوم عقل در روایات»،شماره42، 1400،صص199-22

37-کلی،جان، تاریخ تئوری حقوق در غرب، ترجمه محمد راسخ،تهران، نشر طرح نو،1382

38-گلفام، ارسلان&یوسفی راد،فاطمه،.،  ، «زبان‌شناسی شناختی و استعاره »،شمارۀ 3 تازه های علوم شناختی، 1381

39-لودوویسی،جیمز، منشا زبان،ترجمه قاسم کبیری،تهران،انتشارات رهنما،1369

40-لیکاف،جرج و جانسون، مارک،استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم،ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران،نشر آگاه،1400

41-محمد رسولی،  مقالات شاهنامه ،انتشارات سبزان،تهران ،1400

42-مدنی، امیر حسین ،تطوّر استعارة عقل در غزلیات سنایی، عطار، مولانا»،پژوه های ادب عرفانی (گوهر گویا)،شماره4، 1397،صص101-126،

43-معتمدی، منصور، « نگرشی تحلیلی و انتقادی به مفهوم لوگوس از یونان باستان تا آباء کلیسا»،فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 90،1392 صص105-128،

44-مهر، فرهنگ،دیدی نو از دینی کهن؛فلسفه زرتشت،تهران،نشر جامی،1387

45-میرفخرایی،مهشید، بررسی دینکرد ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1392

46- مسیح، نیلوفر، بررسی مفهوم لوگوس از آغاز تا کنون،ماهنامه ادبی کلمه،شماره 18، 1397صص1-31

47-نولان، پاتریک&لنسکی،گرهارد، جامعه های انسانی، ترجمه ناصر موفقیان، تهران،نشر نی،1383

48-نیچه، فردریش ،در باب حقیقت و دروغ به مفهومی غیراخلاقی، ترجمه مراد فرهادپور، مبانی نظری مدرنیسم (مجموعه مقالات ارغنون  ،)تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1383 صص 121-136

49-نیک سیرت، عبدالله،«گفتاری در باب لوگوس»،فصلنامه پژوهشهای فلسقی کلامی،شماره34، 1386،صص209-225

50-هاشمی، زهره ،«نظریه استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»«،فصلنامه  ادب پژوهی، ش 92 ، 1389،صص .119- 140،

51-هاوکس، ترنس،استعاره، ترجمۀ فرزانه طاهری، چ 2 ،تهران، مرکز.1389

52-هینلز، جان ،شناخت اساطیر ایران. ترجمهٔ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.1397

53-الیاده،میرچا، تاریخ اندیشه‌های دینی،ج1،ترجمه بهزاد سالکی، تهران،نشر پارسه،1400

54-یارشاطر، احسان، داستان‌های ایران باستان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی:1396

55-یامااوچی، ادوین. ام ، ایران و ادیان باستانی. ترجمهٔ منوچهر پزشک. تهران: انتشارات ققنوس،1390