تحلیل ژئوپلیتیکی روابط ایران و عراق در دو دهة اخیر

پژوهش ‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 2، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 36، اسفند 1403، صفحه 35-61   

نوع مقاله: مقالات علمی -پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/pg.2024.89238.1303

نویسندگان

وسیم جمیل عزیز¹؛ سیّد هادی زرقانی^{* 2}؛ علی محمدپور³

¹دانشجوی دکتری. جغرافیای سیاسی.دانشگاه فردوسی مشهد. مشهد. ایران

²گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

³عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی مالک اشتر-مجتمع دانشگاهی پدافند غیرعامل، تهران، ایران

چکیده

عوامل و متغیرهای ژئوپلیتیکی نقش مهمی در روابط بین الملل و مناسبات بین کشورها دارند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای و مطالعه میدانی، به دنبال بررسی و تحلیل نقش عوامل ژئوپلیتیکی در روابط ایران و عراق در طی دو دهه گذشته و اولویت بندی آنها است. در بخش مطالعه کتابخانه ای، عوامل ژئوپلیتیکی مؤثر بر روابط دو کشور احصاء شد و در مرحله بعد برای اطلاع از میزان تاثیر گذاری این عوامل بر روابط دو کشور، پرسشنامه ای در قالب سه بُعد سیاسی-امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تنظیم و در اختیار صاحب نظران ایرانی و عراقی قرار گرفت. برای تحلیل داده های میدانی پژوهش از روش تحلیل عامل تأییدی نوع اول  و برای آزمون استنباطی و آمار توصیفی از نرم افزار SPSS استفاده شده است. نتایج تحلیل عاملی نشان می دهد در بُعد فرهنگی، سه متغیر «وجود اماکن مقدس زیارتی در دو کشور»، « اکثریت جمعیت شیعه در دو کشور ایران و عراق» و «پیاده­روی اربعین و پویش­های مذهبی مشترک» بیشترین تاثیر را بر بهبود روابط دو کشور داشته اند. همچنین نتایج تحلیل عاملی در بُعد اقتصادی نشان می دهد متغیرهای «حضور گردشگران عراقی در ایران» و « ارتباطات و تعاملات گسترده مرزی و وجود مرز مشترک طولانی بین دو کشور» بیشترین تاثیر را بر بهبود روابط دو کشور داشته و در مقابل، دو متغیر «اختلافات دو کشور درمرزهای آبی  و بهره­برداری از منابع مشترک دریایی در خلیج فارس» و «اختلافات هیدروپلیتیکی دو کشور در بهره برداری از رودهای مرزی» در تضعیف روابط دو کشور بیشترین نقش را داشته اند. درنهایت در بُعد سیاسی-امنیتی متغیرهای«احساس تهدید مشترک در مقابل تروریسم و افراط­گری مذهبی»،« فروپاشی رژیم بعث و ارتقاء جایگاه سیاسی شیعیان» و«کمک­های دفاعی و نظامی ایران به عراق در دوران مبارزه با داعش» بیشترین تاثیر را بر بهبود روابط دو کشور در دو دهه اخیر داشته اند و دو متغیر«رویکرد ً متفاوت دو کشور عراق و ایران در رابطه با آمریکا»  و «اختلاف تاریخی دو کشور در اروند رود (شط العرب)» بر تضعیف روابط دو کشور  موثر بوده اند. از حیث تاثیر گذاری ابعاد سه گانه نیز، یافته های پژوهش نشان می دهد به ترتیب متغیرهای بُعد فرهنگی دارای بیشترین تأثیر، بُعد اقتصادی در رتبه دوم و متغیرهای بُعد سیاسی-امنیتی در رتبه سوم قرار دارند.

کلیدواژه‌ها

سیاست خارجی؛ روابط بین الملل؛ تحلیل ژئوپلیتکی؛ ایران؛ عراق

مراجع