شناسایی و ارزیابی عوامل موثر بر تاب آوری شهرهای ساحلی مناطق جنوب شرق کشور با تاکید بر مخاطرات طوفان‌های حاره‌ای و سیل (مورد مطالعه: شهر ساحلی کنارک)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 8، دوره 22، شماره 4 - شماره پیاپی 49، بهمن 1403، صفحه 217-257   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2024.89203.1457

نویسندگان

ابراهیم فروزان مهر¹؛ آزاده اربابی سبزواری^{* 2}؛ فاطمه ادیبی سعدی نژاد³

¹دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

²دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

³استادیار، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

چکیده

با توجه به اینکه وجود انواع مخاطرات در بستر جغرافیایی امری نسبی است، نیاز است شهرها سطح تاب آوری خود را در برابر بحران‌ها و فجایع احتمالی ارتقاء دهند. از طرفی تاب­آور بودن شهرها در برابر مخاطرات طبیعی به یکی از مباحث مهم در برنامه­ریزی و مدیریت شهری تبدیل شده است. از این رو، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی ابعاد و مولفه‌های عوامل موثر بر تاب آوری شهرهای ساحلی جنوب شرق کشور در برابر مخاطرات ناشی از طوفان‌های حاره­ای (سونامی) و سیل و همچنین، بررسی وضعیت شهر ساحلی کنارک از نظر عوامل موثر بر تاب‌آوری است. پژوهش حاضر از نظر هدف از نوع توسعه ای- کاربردی و از نظر ماهیت از نوع تحقیقات آمیخته اکتشافی است. در مرحله کیفی، از روش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با خبرگان و تکنیک تحلیل مضمون (تم) برای شناسایی ابعاد و مولفه ها استفاده شد. بدین منظور، با 15 نفر از خبرگان در زمینه مدیریت شهری که به صورت هدفمند با روش گلوله برفی انتخاب شدند، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته انجام پذیرفت. در مرحله کمی نیز به منظور اعتبارسنجی، از روش تحلیل عاملی تاییدی و نرم‌افزار Smart PLS استفاده گردید. بدین منظور، 380 پرسشنامه تکمیل شده از کارشناسان محلی شهر کنارک که با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده بودند، گردآوری شد و در تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده گردید. به منظور فضایی-مکانی نمودن برداشت‌های میدانی و داده­های حاصل از پرسشنامه که براساس آدرس و به تفکیک محلات شهر کنارک جمع آوری شده بودند، در نرم افزار GIS کدگذاری­ها انجام گرفت و در نهایت تمامی متغیرها به صورت فضایی و در قالب نقشه ترسیم شدند. براساس یافته‌های مرحله کیفی، چهار بعد کالبدی-زیرساختی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی و 12 مولفه برای تاب آوری شهرهای ساحلی شناسایی شد. همچنین، یافته‌های تحلیل عاملی تاییدی نشان داد که ابعاد و مولفه های شناسایی شده مورد تایید است. نهایتا، یافته ­های سنجش وضعیت شهر کنارک نشان داد در ارزیابی میزان تاب‌آوری محلات کنارک در برابر مخاطرات طبیعی، محلات نظرآباد، سورگ، بلوچان، به ترتیب وضعیت بسیار نامطلوبی دارند و محلات زرگران، کلک بازار و ساحلی مرکزی دارای وضعیت نسبتاً مطلوب­تری می­ باشند.
 

کلیدواژه‌ها

تاب­ آوری شهری؛ آسیب پذیری شهری؛ شهرهای ساحلی؛ شهر کنارک

مراجع

1. احمدی، ع.ا. (1398). رویکرد راهبردی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهرهای منتخب استان مازندران). رسالۀ دکتری رشتۀ شهرسازی، دانشگاه عدالت تهران.
2. ادیبی‌سعدی‌نژاد، ف؛ و هاشمی‌نسب، ح. (1400). شناسایی چالش‌های تأثیرگذار حکمروایی و مدیریت شهری در هنگام وقوع بلایای طبیعی با رویکرد زنجیره تأمین بشر دوستانه. رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، 5(61)، 130-153.
3. اسدافروز، آ؛ متدین، ح.ا؛ مثنوی، م.ر؛ و منصوری، س.ا. (1399)، تاب‌آوری محیطی در برابر مخاطرات سیلاب فروردین 1398 در شهر شیراز با رویکرد منظر، تئوری سیستم‌ها و مدل DPSIR. مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 7(1)، 55-75.
4. بهروزی، ح؛ زند مقدم، م.ر؛ و کامیابی، س. (1401)، تحلیل توزیع مکانی میزان تاب‌آوری شهر در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل (مطالعه موردی: شهر قائمشهر). فصلنامۀ جغرافیای طبیعی، 14(56)، 67-85.
5. پناهی، ع.ا؛ جانبازقبادی، غ.ر؛، متولی، ص؛ و خالدی، ش. (1400). سنجش و پیش‌بینی پتانسیل وقوع سیلاب تحت شرایط تغییر اقلیم (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگانرود). مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 4(2)، 45-61.
6. پناهی، ع.ا؛ جانبازقبادی، غ.ر؛ متولی، ص؛ و خالدی، ش. (1401)، مدلسازی و پیش‌بینی خطر وقوع منطقه‌ای سیلاب حاصل از بارش تحت شرایط تغییر اقلیم (مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز گرگانرود). جغرافیای طبیعی، 14(56)، 17-38.
7. حسام، ر؛ ضرابی، ا؛ و تقوایی، م. (1398). پتانسیل‌سنجی خطر سیلاب شهری با رویکرد توسعۀ شهری ایمن (مطالعۀ موردی: شهر گنبد‌کاووس). مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 6(1)، 17-32.
8. خالدی، ش؛ قهرودی تالی، م؛ و فرهمند، ق. (1400)، سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری مناطق شهری در برابر سیلاب‌های شهری (مطالعه موردی: شهر ارومیه). فصلنامۀ توسعۀ پایدار محیط جغرافیایی، 2(3)، 169-182.
9. رستمی‌فتح‌آبادی، م؛ جعفربیگلو، م؛ و مقیمی، ا. (1399)، تحلیل فضایی مناطق سیل‌زده و سیل‌خیز شهر نورآباد لرستان و مخاطرات آن. فصلنامۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 7(3)، 313-329.
10. رستمی‌خلج؛ م؛ حسامی، د؛ سلمانی، ح؛ و تیموریان، ت. (1398). پهنه‌بندی خطر سیلاب شهری با استفاده از روش تصمیم‌گیری چندمتغیره (مطالعه موردی: شهرک امام علی، شهر مشهد). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 21(11)، 173-185.
11. رضایی، م.ر. (1389)، تبیین تاب‌آوری اجتماعات شهری به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی(زلزله)؛ مطالعۀ موردی: کلانشهر تهران. رسالۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه تربیت مدرس تهران.
12. رفیعیان، م؛ رضایی، م.ر؛ عسگری، ع؛ پرهیزگار، ع؛ و شایان، س. (1390). تبیین مفهومی تاب‌آوری شاخص‌سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور(CBDM). فصلنامۀ مدرس علوم انسانی (برنامه‌ریزی آمایش فضا)، 15(1).19-42.
13. درفشی، خ؛ عادلی، ف؛ و ملک‌محمدی، ب. (1399). ارائۀ الگویی در تحلیل و پهنه‌بندی سطح آسیب‌پذیری مناطق شهری درخطر سیلاب مطالعۀ موردی: مناطق ۱۰ و ۲۲ شهر تهران، نشریه مدیریت بحران، 9(1)، 5-16.
14. معصومی، ل. (1394‌). تأثیر سبک‌ زندگی بر انعطاف‌پذیری شهری (مطالعه تطبیقی: مناطق 1 و 19 شهر تهران). پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری‌، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی تهران.
15. مهندسین مشاور مآب. (1400). بازنگری طرح جامع بندر کنارک، وزارت راه و شهرسازی تهران.
16. میراسداللهی، ش.س؛ متولی، ص.ا؛ و جانباز قبادی، غ.ر. (1399)، تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های شهری در برابر سیلاب با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهر گرگان). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(59)، 137-157.
17. ناهید، م؛ زندمقدم، م.ر؛ و کرکه‌آبادی، ز. (1400)، سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری در برابر مخاطرۀ سیلاب‌های شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران). مرتع و آبخیزداری (منابع طبیعی ایران)، 74(1)، 189-205.
18. Alexander, D.E. (2013). Resilience and disaster risk reduction: An etymological journey. Nat. Hazards Earth Syst. Sci. Discuss, 1, 1257–1284.
19. Agudelo-Vero, C., Leduc, W., Mels, A. R., & Rijnaarts, H. (2012). Harvesting Urban Resources towards more Resilient Cities. Resources, Conservation and Recycling, 64, 3-12.
20. Alhasanat, H. (2014). Flash Flood Assessment for Wadi Mousa CityJordan. Procedia Economics and Finance, 18, 675-668.
21. Bevacqua, A., Yu, D., & Zhang, Y. (2018). Coastal vulnerability: Evolving concepts in understanding vulnerable people and places. Environmental Science & Policy, 82, 19–29.
22. Chukwuma, E.C., Okonkwo, C.C., Ojediran, J.O., Anizoba, D.C., Ubah, J.I., & Nwachukwu, C.P. (2021). A GIS based flood vulnerability modelling of Anambra State using an integrated IVFRN-DEMATEL-ANP model. Helyon, 7(9), e08048.1-13
23. Díaz, C.G., Zambrana-Vasquez, D., & Bartolomé, C. (2024). Building Resilient Cities: A Comprehensive Review of Climate Change Adaptation Indicators for Urban Design. Energies, 17, 1959.
24. Douglas, I., Alam, K., Maghenda, M., Mcdonnell, Y., Mclean, L., & Campbell, J. (2008). Unjust waters: climate change, flood-ing and the urban poor in Africa. Environment and Urbanization, 20(1), 187–205
25. Eini, M., Seyed Kaboli, H., Rashidian, H., & Hedayat, M. (2020). Hazard and vulnerability in urban flood risk mapping: Machine learning techniques and considering the role of urban districts. International Journal of disaster Risk Reduction, 50, 31-62.
26. Feloni, E., Mousadis, I., & Baltas, E. (2020). Flood vulnerability assessment using a GIS‐based multi‐criteria approach: The case of Attica region. Journal of Flood Risk Management, 13, 1-15.
27. Ferro-Azcona, H., Espinoza-Tenorio, A., Calderón-Contreras, R., Ramenzoni, V.C., País, M.D.L.M.G., & Mesa-Jurado, M.A. (2019). Adaptive capacity and social-ecological resilience of coastal areas: A systematic review. Ocean Coast. Manag, 173, 36–51.
28. Füssel, H.M., & Hildén, M. (2014). How Is Uncertainty Addressed in the Knowledge Base for National Adaptation Planning? Adapting To an Uncertain Climate, Springer, Cham. 41–66.
29. Jones, L., & d’Errico, M. (2019). Whose resilience matters? Like-for-like comparison of objective and subjective evaluations of resilience. World Dev, 124, 104632.1-18.
30. Kastridis, A., Kirkenidis, C., & Sapountzis, M. (2022). An integrated approach of flash flood analysis in ungauged Mediterranean watersheds using post‐flood surveys and Unmanned Aerial Vehicles (UAVs). Hydrological Processes, 34 (25), 4920-4939.
31. Masselink, G., & Lazarus, E.D. (2019). Defining coastal resilience. Water, 11, 2587. 1-9.
32. Nkwunonwo, U.C., Whitworth, M., & Baily, B. (2019). Urban Flood Modelling Combining Cellular Automata Framework with Semi-Implicit Finite Difference Numerical Formulation J. Afr. Earth Sci, 150, 272-281.
33. Oktari, R. S., Comfort, L. K., Syamsidik., & Dwitama, P. (2020). Measuring coastal cities’ resilience toward coastal hazards: Instrument development and validation. Progress in Disaster Science, 5, 100057.1-10.
34. QianKe, X., JeremyBricker, Z., GuanghuaGuan, H., Cai, X., Huang, H.Y., & Junguo, L. (2020). Urban pluvial flooding prediction by machine learning approaches – a case study of Shenzhen city, China, Advances in Water Resources, 145, 103719.
35. Sarmah, T., Das, S., Narendr, A., & Aithal, B. H. (2020). Assessing human vulnerability to urban flood hazard using the analytic hierarchy process and geographic information system. International Journal of Disaster Risk Reduction, 50, 101659.
36. Song, J., Chang, Z., Li, W., Feng, Z., Wu, J., Cao, Q., & Liu, J. (2019). Resilience-vulnerability balance to urban flooding: A case study in a densely populated coastal city in China. Cities, 95, 102381
37. Yang, W., Yang, H., & Yang, D. (2020). Classifying Floods by Quantifying Driver Contributions in the Eastern Monsoon Region of China. Journal of Hydrology, 585, 124767.
38. Yanzhen, K., Xindong, O., Shigong, W., Chunqing, D., Kezheng, S., & Yang, Z. (2022). Statistical Characteristics and Synoptic Situations of Long-Duration Heavy Rainfall Events over North China. Earth and Space Science. 7(5), e2019EA000923.