ارزیابی متن صحیفة الرضا (ع)

علوم قرآن و حدیث

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 شهریور 1403   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.88210.1699

نویسندگان

علی عادل زاده^{* 1}؛ امیرحسن خوروش²

¹دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

صحیفة الرضا(ع) از مشهورترین مجموعه‌های حدیثی منسوب به اهل بیت(ع) است که به سبکِ روایی عامه نقل شده است. بهترین راه برای ارزیابی اعتبار این کتاب، تخریج و مشابه‌یابی تمام احادیث آن است که این پژوهش براساس آن شکل یافته است. بیشتر احادیثِ صحیفة الرضا به‌طریق معتبر دیگری از اهل بیت(ع) نقل نشده و بخش عمده‌ای ازنظر متنی به روایاتِ اهل‌سنت -که معمولاً بر صحیفة الرضا تقدم زمانی دارند- نزدیک است. مشکلاتِ متنوعی، مانند ناهمخوانی سند و متن، تغییر شخصیت‌های روایات، ترکیب احادیث، خطا در خوانش و نقل متن، زمان‌پریشی و ناسازگاری با قرآن و احادیث شیعی در احادیث این مجموعه دیده می‌شود که ضمن به چالش‌کشیدن اصالت آن‌ها نشان می‌دهد که گردآورندهٔ این مجموعه از منابع مکتوب پیشین استفاده کرده و اسنادِ آن‌ها را تغییر داده است. مهم‌ترین منبع مکتوبی که برای صحیفة الرضا(ع) شناسایی شد، کتاب سکونی است. احتمالاً بیش از ده درصدِ روایات صحیفة الرضا از کتاب سکونی اقتباس شده است.

کلیدواژه‌ها

صحیفة الإمام الرضا(ع)؛ عبدالله‌بن‌احمدبن‌عامر الطائی؛ اسماعیل‌بن‌ابی‌زیاد السکونی؛ نقد متن

مراجع

آقایی، سید علی، «صحیفة الرضا»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۹، ص۳۸۷-۳۹۱، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۰۰ش.

ابن أبی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، العلل، الریاض: مؤسسة الجریسی، 1427ق.

ابن أبی خیثمة، أحمد بن زهیر، التاریخ الکبیر (السفر الثانی)، القاهرة: الفاروق الحدیثة، 1427ق.

ابن أبی شیبة، عبدالله بن محمد، المصنّف، الریاض: دار کنوز إشبیلیا، 1436ق.

ابن أبی الدنیا، عبدالله بن محمد، إصلاح المال، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة، 1414ق.

ابن أبی الدنیا، عبدالله بن محمد، النفقة علی العیال، الدمام: دار ابن القیم، 1410ق.

ابن الأشعث، محمد بن محمد، الجعفریات، تهران: مکتبة النینوی، بی‌تا.

ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، تهران: کتابچی، 1376ش.

ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، قم: جامعۀ مدرسین، 1398ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، قم: جامعۀ مدرسین، 1362ش.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا، تهران: نشر جهان، 1378ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم: انتشارات اسلامی، 1413ق.

ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، المدینة: المکتبة السلفیّة، 1386ق.

ابن حبّان، أبو حاتم محمد، صحیح ابن حبان، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1414ق.

ابن حبّان، أبو حاتم محمد، مشاهیر علماء الأمصار، المنصورة: دار الوفاء، 1411ق.

ابن حنبل، أحمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1421ق.

ابن خزیمة، محمد بن إسحاق، صحیح ابن خزیمة، بیروت: المکتب الإسلامی، 1424ق.

ابن راهویه، إسحاق بن إبراهیم، مسند إسحاق بن راهویه، المدینة المنورة: مکتبة الإیمان، 1412ق.

ابن سعد، محمد الزهری، کتاب الطبقات الکبیر، القاهرة: مکتبة الخانجی، 1421ق.

ابن سیده، علی بن إسماعیل، المحکم والمحیط الأعظم، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421ق.

ابن شعبة الحرانی، الحسن بن علی، تحف العقول، قم: جامعۀ مدرسین، 1404ق.

ابن عبدربّه، أحمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1404ق.

ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، دار الفکر، 1415ق.

ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، دار الرسالة العالمیة، 1430ق.

ابن المبارک، عبدالله، الجهاد، تونس: الدار التونسیة، 1972م.

ابن وهب، عبدالله المصری القرشی، تفسیر القرآن من الجامع لابن وهب، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 2003م.

ابنا بسطام، عبدالله والحسین [منسوب]، طب الأئمة، قم: دار الشریف الرضی، 1411ق.

الأبهری، محمد بن عبدالله، من الفوائد الغرائب الحسان، الکویت: دار إیلاف الدولیة، 1999م.

أبو حیان التوحیدی، علی بن محمد، البصائر والذخائر، بیروت: دار صادر، 1408ق.

أبو داود، سلیمان بن الأشعث، سنن أبی داود، دار الرسالة العلمیة، 1430ق.

أبو عبید الهروی، القاسم بن سلام، غریب الحدیث، القاهرة: الأمیریة، 1404ق.

ابن عدی، أبو أحمد عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت: الکتب العلمیة، 1418ق.

أبو نعیم الأصبهانی، أحمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء، مصر: مطبعة السعادة، 1394ق.

أبو هلال العسکری، الحسن بن عبدالله، دیوان المعانی، القاهرة: مکتبة القدسی، 1352ق.

أبو یعلی، أحمد بن علی الموصلی، مسند أبی یعلی الموصلی، دمشق: دار المأمون للتراث، 1404ق.

الأسترابادی، شرف الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة، قم: انتشارات اسلامی، 1409ق.

الأطرابلسی، خیثمة بن سلیمان، من حدیث خیثمة بن سلیمان، لبنان: دار الکتاب العربی، 1400ق.

الألبانی، محمد ناصر الدین، سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة وأثرها السیئ فی الأمة، الریاض: مکتبة المعارف، 1412ق.

الأهوازی، الحسین بن سعید، الزهد، قم: المطبعة العلمیة، 1402ق.

الأهوازی، الحسین بن سعید، المؤمن، قم: مؤسسة الإمام المهدی، 1404ق.

البخاری، محمد بن إسماعیل، التاریخ الکبیر، الریاض: الناشر المتمیز، 1440ق.

البخاری، محمد بن إسماعیل، خلق أفعال العباد، الریاض: دار المعارف السعودیة، 1398ق.

البرقی، أحمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371ق.

البزار، أحمد بن عمرو، مسند البزار، المدینة المنورة: مکتبة العلوم والحکم، 1988م.

البیهقی، إبراهیم بن محمد، المحاسن والمساوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1420ق.

البیهقی، أحمد بن الحسین، الجامع لشعب الإیمان، الریاض: مکتبة الرشد، 1423ق.

البیهقی، أحمد بن الحسین، مناقب الشافعی، القاهرة: مکتبة دار التراث، 1390ق.

الترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الکبیر، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1996ق.

الثعالبی، عبدالملک بن محمد، اللطائف والظرائف، بیروت: دار المناهل، بی‌تا.

الثعلبی، أحمد بن إبراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، جدة: دار التفسیر، 1436ق.

الجاحظ، عمرو بن بحر، البیان والتبیین، بیروت: دار ومکتبة الهلال، 1423ق.

الحاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، دار الرسالة العالمیة، 1439ق.

الحسکانی، عبید الله، شواهد التنزیل، تهران: مجمع احیای فرهنگ اسلامی، 1411ق.

الختلی، إسحاق بن إبراهیم، الدیباج، دار البشائر، 1994م.

الخرسان، السید محمد مهدی السید حسن، المحسن السبط؛ مولود أم سقط، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة، 1430ق.

الخزاز، علی بن محمد الرازی، کفایة الأثر، قم: بیدار، 1401ق.

خوروش، امیرحسن، «اعتبارسنجی طُرق صحیفة الرضا»، در دست نشر.

الدولابی، محمد بن أحمد، الذریة الطاهرة، الکویت: الدار السلفیة، 1407ق.

دهرویه، عباس؛ طباطبایی، سید محمد، «اثبات صحت سند صحیفه امام رضا (ع) منقول از دارقطنی»، دوفصلنامه امامت‌پژوهی، ص329-356،  سال 12، شماره1، شماره پیاپی: 31، بهار و تابستان، 1401ش.

الدیلمی، شیرویه بن شهرار، الفردوس بمأثور الخطاب، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1406ق.

الذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1424ق.

الذهبی، محمد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، القاهرة: دار الحدیث، 1427ق.

الراوندی، فضل الله بن علی، النوادر، قم: دار الکتاب، بی‌تا.

السلفی، ابو طاهر احمد، التاسع من المشیخة البغدادیة، برنامج جوامع الکلم، 2004م.

السیاری، أحمد بن محمد، کتاب القراءات أو التنزیل والتحریف، لیدن: بریل، 2009م.

السیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.

السیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

الشریف الرضی، محمد بن الحسین (1414ق)، نهج البلاغة، قم: دار الهجرة.

شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام علی بن موسى الرضا علیه السلام: دراسة وتحلیل، قم: سعید بن جبیر، ۱۳۷۲ش.

الصنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر عبد الرزاق، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

الصنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، دار التأصیل، 1437ق.

الطائی، عبدالله بن أحمد، صحیفة الإمام الرضا، مشهد: کنگرۀ امام رضا، 1406ق.

الطبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، القاهرة: مکتبة ابن تیمیة، بی‌تا.

الطبرسی، الفضل بن الحسن، مجمع البیان، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.

الطبری، محمد بن جریر، تهذیب الآثار؛ مسند عمر بن الخطاب، القاهرة: مطبعة المدنی، بی‌تا.

الطوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، قم: مؤسسة البعثة، 1414ق.

الطوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

الطیالسی، سلیمان بن داود، مسند أبی داود الطیالسی، مصر: دار هجر، 1419ق.

عادل‌زاده، علی، «بازشناسی منابع کتاب علی بن جعفر»، فصلنامه علمی علوم حدیث، شمارۀ 104، ص188-288، 1401ش.

عبد بن حمید، المنتخب من مسند عبد بن حمید، دار بلنسیة، 1423ق.

العسقلانی، احمد بن علی بن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1435ق.

العیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران: المطبعة العلمیة، 1380ق.

الغزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت: دار المعرفة، 1402ق.

الفخر الرازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب أو التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

فرات الکوفی، فرات بن إبراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.

الفسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة والتاریخ، بیروت: دار المعرفة، 1393ق.

الفیروزابادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

القاضی النعمان، النعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت، 1385ق.

القمی، علی بن إبراهیم [منسوب به او]، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب، 1404ق.

قندهاری، محمد و عادل‌زاده، علی، «بررسی انتقادی منابع کتاب "جعفریات/اشعثیات"»، پژوهش‌نامۀ علوم حدیث تطبیقی، شمارۀ 13، 1399ش.

الکشی، محمد بن عمر، الرجال، اختیار: محمد بن الحسن الطوسی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1409ق.

الکلاباذی، محمد بن أبی إسحاق، بحر الفوائد المسمّی بـمعانی الأخبار، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1420ق.

الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

مالک بن أنس، موطأ مالک، روایة یحیی، أبو ظبی: مؤسسة زاید بن سلطان آل نهیان، 1425ق.

المبرد، محمد بن یزید، التعازی، القاهرة: دار نهضة مصر، 1993م.

المتقی الهندی، علی بن حسام، کنز العمال، مؤسسة الرسالة، 1401ق.

المجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

المعافی بن زکریا، الجلیس الصالح الکافی والأنیس الناصح الشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.

المفید، محمد بن محمد بن النعمان، الأمالی، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.

موسوی‌نسب مبارکه، سیدمحمد، نقد و تحلیل تاریخیِ روایات منسوب به امام علی (ع) دربارۀ خلفا، رسالۀ دکتری دفاع شده در: گروه تاریخ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 1402ش.

النجاشی، احمد بن على‏، رجال النجاشی‏، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1365ش.

الهیثمی، علی بن سلیمان، بغیة الباحث عن زوائد مسند الحارث، المدینة: مرکز خدمة السنة والسیرة النبویة، 1413ق.

الواقدی، محمد بن عمر، مغازی الواقدی، بیروت: دار الأعلمی، 1409ق.