ماهیت و گسترۀ مغالطات ناشی از اشتراک لفظی با تأکید بر دیدگاه ارسطو، فارابی و ‌ابن‌سینا

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 229-249   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.89010.1352

نویسنده

محمد ایزدی‌تبار^*

استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

چکیده

اشتراک اسم، اشتراک در احوال ذاتی لفظ و اشتراک در احوال عرضی لفظ از اقسام مهم مغالطات لفظی است که در طول تاریخ منطق در کانون توجه منطق‌دانان بوده است. در این نوشتار دیدگاه ارسطو، فارابی و ‌ابن‌سینا در این سه قسم مغالطه مورد کنکاش قرار گرفته و نقاط مشترک و تمایز دیدگاه‌ها نشان داده شده است. همه آنان به اهمیت این سه قسم مغالطه واقف بوده و آن­ها را در صدر بحث از مغالطات قرار داده‌اند و در بسیاری از مصادیق این مغالطات، اتفاق­نظر دارند اما در نحوه بیان اقسام و تعبیراتی که درباره آن دارند و در گستره برخی اقسام اختلافاتی مشاهده می‌شود. دو تفاوت در سخن­شان دیده‌ می‌شود یکی در اطلاق اشتراک بر این اقسام که ابن‌سینا در هر سه از واژه اشتراک بهره برده است، ولی ارسطو و فارابی واژه اشتراک را به قسم اول و دوم اختصاص داده‌اند. البته مقتضای نگاه دقیق‌تر اختصاص اشتراک به قسم نخست است و به کار‌بردن آن برای سایر اقسام نوعی تسامح می‌طلبد. تفاوت دیگر در اعجام و گستره آن است که ابن‌سینا آن را مرادف احوال عرضی لفظ دانسته است و در نوشتار و گفتار جاریش می‌داند اما ارسطو و فارابی آن را مختص نوشتار دانسته‌اند. اینکه مغالطه اعجام چه معنایی دارد و چرا برخی مختص نوشتارش دانسته‌اند، هردو، بررسی شده است. از کلمات ارسطو و ابن‌سینا چهار معنا برای اعجام استفاده می‌شود و همین تعدد معنا علت اختلاف در گستره اعجام شده است و در حقیقت ارسطو و فارابی و ‌ابن‌سینا در مغالطه‌ای که مختص نوشتار است، اختلافی ندارند. 

کلیدواژه‌ها

مغالطه اشتراک اسم؛ اشتراک در احوال لفظ؛ اشتراک در احوال ذاتی لفظ؛ اشتراک در احوال عرضی لفظ؛ مغالطه در اعراب؛ مغالطه در اعجام

مراجع

ابن‌رشد. تلخیص السفسطة. ­تحقیق محمد سلیم سالم، قاهره: دارالکتب و الوثائق القومیة، 1972.

ابن‌سینا. النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تصحیح و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران، 1364.

ابن‌سینا. الإشارات و التنبیهات. ­شرح خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الشرح قطب‌الدین رازی، قم: نشر البلاغة، 1375.

ابن‌سینا. «السفسطة». در مقدمه إبراهیم مدکور، تحقیق أحمد فؤاد الأهوانی، الشفاء: المنطق. قاهره: وزارة التربیة و التعلیم، أفست قم، بی‌تا.

ابن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر، 1404.

ابن‌منظور. لسان العرب. بیروت: دار صادر، 1994.

ارسطو. منطق ارسطو (ارگانون). ترجمۀ میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه، 1378.

ارسطو. منطق ارسطو. کویت-بیروت: وکالة المطبوعات-دارالقلم، 1980.

افلاطون. دوره آثار افلاطون. ترجمۀ محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی، 1380.

جوهری. الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. تصحیح أحمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، 1376.

خلیل بن أحمد. کتاب العین. تحقیق مهدی مخزومی و إبراهیم سامرائی، بغداد: دار الرشید، 1980.

راغب إصفهانی. مفردات الفاظ القرآن. تحقیق عدنان صفوان داودی، دمشق، بیروت: دار القلم، دار الشامیة، 1412.

سبزواری. شرح المنظومة. تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب، 1369-1380.

شهابی. رهبر خرد. تهران: کتابخانه خیام، 1340.

شهرزوری. رسائل الشجرة الإلهیة فی علوم الحقائق الربانیة. تحقیق، تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1383.

طباطبائی. رسائل سبعة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1362.

علامه حلی. الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید. تصحیح و تعلیقه محسن بیدارفر، قم: بیدار، 1381.

علامه حلی. القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة. تحقیق فارس حسون تبریزیان، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1412.

فارابی. المنطقیات للفارابی. تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه، زیر نظر سیدمحمود مرعشی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1408-1410.

فخر رازی. شرح الإشارات و التنبیهات. مقدمه و تصحیح علیرضا نجف‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.

فیومی. المصباح المنیر. قم: دار الهجرة، 1414.

قطب‌الدین شیرازی. درة التاج: مشتمل بر مقدمه، منطق، امورعامه، طبیعیات، الهیات. به کوشش و تصحیح سیدمحمد مشکات، تهران: حکمت، 1385.

قطب‌الدین شیرازی. شرح حکمة الإشراق به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین. تحقیق سیدمحمد موسوی، مقدمه سیدحسین نصر، تهران: حکمت، 1388-1391.

نصیرالدین طوسی. «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار» در منطق و مباحث الفاظ. به کوشش مهدی محقق و توشی‌هیکو إیزوتسو، تهران: دانشگاه تهران، 1370.

نصیرالدین طوسی. «اساس الاقتباس». در تعلیقه سیدعبدالله انوار، تعلیقه بر اساس الاقتباس. تهران: نشر مرکز، 1375.

Transliterated  Bibliography

Aflāṭūn. Dūrih-yi Āsār Aflāṭūn. translated by Muḥammad Ḥasan Luṭfī. Tehran: Khvārazmī, 1961/ 1380.

ʿAllāmah Ḥillī. al-Jawhar al-Naḍīd fī Sharḥ Manṭiq al-Tajrīd. ed.  Muḥsin Bīdārfar.  Qum: Bīdār, 2003/1381.

ʿAllāmah Ḥillī. al-Qawāʾid al-Jaliya fī Sharḥ al-Risālah al-Shamsīya. researched by Fārs Ḥasūn Tabrīzīyān, Qum: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī, 1992/1412.

Arisṭū. Mantiq Arasṭū: Organon. Translated by Mīr Shams al-Dīn Adīb Sulṭānī. Tehran: Mūʾassisah-yi Intishārāt Nigāh, 2000/1378.

Arisṭū. Mantiq Arisṭū. Beirut, Kūwit: Wikālat al-Maṭbūʻāt , Dār al-Qalam, 1980/1358.

Fakhr Rāzī. Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. Muqaddamah va Taṣḥīḥ ʻAlī Riżā Najafzādih, Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2005/1384.

Fārābī. al-Manṭiqīyāt li-l-Fārābī. researched by Muḥammad Taqī Dānishpazhūh. Zīr Naẓar Sayyid Maḥmud Marʻashī, Qum: Kitābkhānah-yi  Āyat Allāh al-ʿUẓmā al-Marʻashī al-Najafī, 1988/1408; 1990/1410.

Ibn Fāris. Muʿjam  Maqāyīs al-Lugha. researched by ʻAbd al-Salām Muḥammad Hārūn. Qum: Maktab al-Iʻlām al-Islāmī, Markaz al-Nashr, 1984/1404.

Ibn Manẓūr. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār Ṣādir, 1994/1372.

Ibn Rushd. Talkhīṣ Safsaṭah. researched by  Muḥammad Salīm Sālim, Cairo: Dār al-Kutub wa Wathāʾiq al-Qawmīya, 1972/1392.

Ibn Sīnā. “Safsaṭah”. Dar Muqaddamah Ibrāḥīm Madkūr, researched by Aḥmad Fūʾād al-Ahwānī, al-Shifāʾ: al-Manṭiq. Cairo: Vizārat al-Tarbīya wa al-Taʿlīm, Ufait Qum, s.d.

Ibn Sīnā. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. Sharḥ Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Sharḥ  al-Sharḥ Quṭb al-Dīn Rāzī, Qum: Nashr al-Balāghah, 1997/1375.

Ibn Sīnā. al-Najāh min al-Gharq fī Baḥr al-Ḍalālāt. Taṣḥīḥ va Muqaddamah  Muḥammad Taqī Dānishpazhūh. Tehran: University of Tehran, 1986/1364.

Jawharī. Tāj al-Lugha wa Ṣiḥāḥ al-ʿArabīya. ed. Aḥmad ʿAbd al-Ghafūr ʿAṭār,  Beirut: Dār al-ʻIlm li-l-Malāyīn, 1998/1376.

Khalīl ibn Aḥmad. Kitāb al-ʻAyn. researched by Maḥdī Makhzūmī va Ibrāḥīm  Sāmarrāʾ ī. Baghdād: Dār  al-Rashīd, 1980/1400.

Naṣīr al-Dīn Ṭūsī. “Asās al-Iqtibās”. Dar Taʿlīqah Sayyid ʻAbd Allāh Anwār, Taʿlīqah bar Asās al-Iqtibās. Tehran: Nashr Markaz, 1998/1376.

Naṣīr al-Dīn Ṭūsī. “Taʻdīl al-Miʿyār fī Naqd Tanzīl al-Afkār” dar Manṭiq va Mabāḥith Alfāz. researched by Maḥdī Muḥaqqiq, Toshihiko Izutsu. Tehran: University of Tehran, 1992/1370.

Quṭb al-Dīn Shīrāzī. Dura al-Tāj: Mushtamil bar Muqaddamah, Manṭiq, Umūr ʻĀmah, Ṭabīʾiyāt, Ilāhīyāt. researched by Sayyid Muḥammad Mishkāt, Tehran: Ḥikmat, 2007/1385.

Quṭb al-Dīn Shīrāzī. Sharḥ al-Ḥikma al-Ishrāq bi Inżimām Taʿlīqāt Ṣadr al-Mutaʾallihīn. researched by Sayyid Muḥammad Mūsawī, Muqaddamah Sayyid Ḥusayn Naṣr, Tehran: Ḥikmat, 2010/1388/2012/1391.

Rāghib Iṣfahānī. Mufradāt al-Alfāẓ al-Qurān. researched by ʿAdnān Ṣafwān Dāwūdī, Damascus, Beirut:  Dār al-Qalam, Dār al-Shāmiyah. 1992/1412.

Sabzavārī. Sharḥ al-Manẓūmah. Ed. Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī, Tehran: Nashr Nāb, 1991/1369; 2002/1380.

Shahābī, Rahbar Khirad. Tehran: Kitābkhānah-yi Khayām, 1962/1340.

Shahrazūrī. Rasāʾil  al-Shajarah al-Ilāhīya fī ʻUlūm al-Ḥaqāʾiq al-Rabbānīya. Ed. Najaf Qulī Ḥabībī. Tehran: Mūʾassisah-yi Pazhūhishī Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 2005/1383.

Ṭabāṭabāyī. Rasāʾil Sabʿa. Qum: Bunyād ʻIlmī va Fikrī ʿAllāmah Ṭabāṭabāyī, 1983/1362