تحلیل گفتمان مجازات‌های تعزیری در نظام کیفری ایران

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 89-119   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.81829.1568

نویسندگان

حمیدرضا دانش ناری^{* 1}؛ محمدصادق محمدی قهفرخی²

¹استادیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانش‌آموختهٔ کارشناسی ارشد رشتهٔ معارف اسلامی و حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدهٔ معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

چکیده

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأکید بر شرعی‌سازی قوانین، مجازات‌های تعزیری برای نخستین‌بار در قانون راجع به مجازات اسلامی به رسمیت شناخته شد. ظهور مجازات‌ تعزیری در سپهر حقوق جنایی ایران و رشد آن در فرایند کیفرگذاری، پرسش‌هایی را در خصوص فهم و تحولات آن ایجاد کرده است. براین‌اساس، شناسایی گفتمان‌های اثرگذار در شکل‌گیری مجازات‌های تعزیری و عوامل مؤثر بر هژمونی آن‌ها از مسائل مهم در باب ادراک فلسفیِ مجازات‌های تعزیری است؛ ازاین‌رو، هدف اصلی این پژوهش، تبیین نقش و تأثیر گفتمان‌های حاضر در تحولات شکل‌گرفته در پهنۀ تعزیرات با استفاده از روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) است. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که سه گفتمان «فقه حکومتی»، «فقه سنتی» و «مدرنیسم کیفری» در متن تحولات مجازات‌های تعزیری اثرگذار بوده‌اند. در آغاز شکل‌گیری مجازات‌های تعزیری، رویکردهای فقه حکومتی و فقه سنتی، گفتمان‌های معارض بودند. در این دوره، غلبۀ فقه حکومتی بر فقه سنتی موجب شد تا پارادایم‌های مدِّنظر حامیان فقه حکومتی همچون تعیین تعزیر توسط حاکمیت، معیّن‌بودن تعزیر و متنوع‌بودن آن‌ها به‌عنوان اصول اساسیِ مجازات‌های تعزیری به رسمیت شناخته شوند. بااین‌حال، یافته‌های حاصل از مطالعات تجربی در جرم‌شناسی و کیفرشناسی، از یک ‌سو و انعطاف‌پذیری مجازات‌های تعزیری از باب «التّعزیرُ بما یراهُ الحاکم» ازسوی‌دیگر، موجب شده است تا گفتمان مدرنیسم کیفری نیز به‌عنوان یک گفتمان غالب در مجازات‌های تعزیری دارای اثر باشد.

کلیدواژه‌ها

مجازات تعزیری؛ فقه حکومتی؛ فقه سنتی؛ مدرنیسم کیفری؛ تحلیل گفتمان

مراجع

ابن‌اثیر،مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. قم: اسماعیلیان. 1367.

ابن‌دریس. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1411ق.

بارکر، کریس. مطالعات فرهنگی، نظریه و عملکرد. ترجمهٔ مهدی فرجی و نفیسه حمیدی. تهران: پژوهشکدهٔ مطالعات فرهنگی و اجتماعی. 1387.

بشیر، حسن و همکاران. خبر؛ تحلیل شبکه‌ای و تحلیل گفتمان. تهران: دانشگاه امام صادق(ع). 1389.

بشیر، حسن. «فرایند ساخت معنا در تحلیل گفتمان با روش پدام با مطالعهٔ موردی بیداری اسلامی»، فصلنامهٔ روش‌شناسی علوم انسانی. ش106، س27، 1400، 31تا48. 10.30471/MSSH.2020.6398.2023

بشیر، حسن. روش عملیاتی تحلیل گفتمان. تهران: سروش. 1399.

بشیر، حسن، حمیدرضا حاتمی. «مطالعهٔ مقایسه‌ای رویکردهای انتخاباتی: تحلیل سرمقاله‌های جمهوری اسلامی و کیهان دربارهٔ دومین مرحلهٔ انتخابات مجلس هشتم»، فصلنامهٔ پژوهش‌های ارتباطی. ش1، 1388، 93تا114. https://doi.org/10.22082/cr.2009.23904

بشیر، حسن، علی احسانی‌فر. «تحلیل گفتمان مناظرهٔ تلویزیونی در انتخابات دهم ریاست جمهوری اسلامی ایران (خردادماه 1388)»، فصلنامهٔ رهپویهٔ ارتباطات و فرهنگ. دورهٔ1، ش3، 1401، 7تا19.

بشیر، حسن، میلاد عرفان‌پور. «تحلیل گفتمانی انتقاد اجتماعی در شعر شاعران انقلاب اسلامی»، فصلنامهٔ مطالعات فرهنگ و ارتباطات. دورهٔ19، ش41، 1397، 1تا30. 10.22083/JCCS.2018.87313.2159 https://doi.org.

پاکتچی، احمد. نقد متن. تهران: دانشگاه امام صادق(ع). 1397.

تبریزی، جواد. اسس الحدود و التعزیرات. قم: مهر. 1375.

جریده اصل، سعید. تبیین فقهی-حقوقی تعزیرات منصوص شرعی. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد. 1395.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). 1104ق.

خراسانی، رضا. «روش‌شناختی فقه سیاسی و فقه حکومتی»، فصلنامهٔ راهبرد فرهنگ. ش51، 1399، 143تا173. https://doi.org. 10.22034/JSFC.2020.103863

خراسانی، رضا. اجتهاد و سیاست: درآمدی بر فقه حکومتی در جمهوری اسلامی ایران. تهران: مخاطب. 1396.

خویی، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خویی. 1386.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دار العلم. 1412ق.

سلیمانی، حسین. «تعزیرات منصوص شرعی در قانون مجازات اسلامی در پرتوِ اصل قانونمندی حقوق کیفری»، پژوهشنامهٔ حقوق کیفری. س10، ش1، 1398، 105تا133.

سلیمی. محمد. تعزیرات در نظام قضایی اسلام. تهران: دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری. 1396.

شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد. قم: کتاب‌فروشی مفید. 1400ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1403ق.

صافی گلپایگانی، لطف‌الله. التعزیر، احکامه و حدوده. قم: دفتر معظم‌له. 1404ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الاصول. قم: دار الصدر. 1387.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف فی الاحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1418ق.

عبداللهی، یحیی. «ضرورت گفتمان فقه حکومتی»، فصلنامهٔ فقه حکومتی. س1، ش1، 1395، 139تا143.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). 1420ق.

غلامی، علی. «سازوکارهای اجرای قاعدهٔ التعزیر لکل عمل محرم»، فصلنامهٔ فقه و حقوق اسلامی. س2، ش4، 1391، 172تا204.

فرکلاف، نورمن. تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمهٔ پیران و دیگران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها. 1379.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1389ق.

گلبخشی، حسن. تحلیل گفتمان اخبار سایت‌های بی‌بی‌سی و رادیو فردا دربارهٔ بازداشت ملوانان انگلیسی. پایان‌نامهٔ دورهٔ کارشناسی‌ارشد. به‌راهنمایی عبدالله گیویان. تهران: دانشگاه صداوسیما. 1387.

گلپایگانی، محمدرضا. الدر المنضود فی احکام الحدود. قم: دار القرآن الکریم. 1412ق.

گودرزی، محسن. «تحلیل گفتمان انتقادی»، کتاب‌ ماه (علوم اجتماعی). س13، ش22، 1388، 77تا81.

محقق داماد، مصطفی. قواعد فقه (بخش جزایی). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. 1379.

محمدی قهفرخی، محمدصادق. تحلیل گفتمان کیفر پس از انقلاب مشروطه. پایان‌نامهٔ دورهٔ کارشناسی‌ارشد. به‌راهنمایی ‌علی صابری تولایی  تهران: دانشگاه امام صادق(ع). 1399.

محمدی، حمید. «ماهیت مجازات تعزیری و بازدارنده؛ اشتراک یا افتراق»، مجلهٔ عدالت  آرا. س2، ش6و7، 1385، 154تا183.

معرفت، محمدهادی. «بحثی در تعزیرات»، مجلهٔ حق (مطالعات حقوقی و قضایی). س 5، ش 10، 1365، 97تا118.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

مکارم شیرازی، ناصر. پیام قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیة. 1374.

مکارم شیرازی، ناصر. تعزیر و گسترهٔ آن. به‌کوشش ابوالقاسم علیان‌نژادی. قم: مدرسهٔ امام علی‌‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1383.

منتظری، حسینعلی. مبانی فقهی حکومت اسلامی. تهران: کیهان. 1409ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم. فقه الحدود و التعزیرات. قم: دانشگاه مفید. 1427ق.

موسوی بجنوردی، محمد. قواعد فقهیة. تهران: عروج. 1401ق.

مهرپور، حسین. «سرگذشت تعزیرات (نگرشی بر سیر قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران)»، مجلهٔ کانون وکلا. ش148 و 149، 1368، 9تا68.

نجفی، راضیه، محدثه یحیی‌پور. بررسی تطبیقی تعزیرات در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی. تهران: جاودانه. 1397.

نقوی، فاطمه‌سادات. بررسی جایگاه نهاد قانونگذاری در فقه حکومتی و نظام جمهوری اسلامی. پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد. به‌راهنمایی علیرضا دبیرنیا. قم: دانشگاه قم. 1395.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل. قم: آل‌البیت(ع). 1408ق.

هوارث، دیوید. «نظریهٔ گفتمان»، فصلنامهٔ علوم سیاسی. ترجمهٔ علی‌اصغر سلطانی. دورهٔ1، ش2، 1377، 156تا183.