تحلیل فرایند شکل‌گیری معنا از طریق نظام‌های گفتمانی نشانه‌معناشناختی در داستان زال و رودابه

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 35، شهریور 1403، صفحه 82-55   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.89369.1266

نویسندگان

سید محمد حسینی معصوم^{* 1}؛ مرجان اکبری²

¹دانشیار زبانشناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²کارشناس ارشد زبانشناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

نشانه‌معناشناسی گفتمانی علمی است که به مطالعه فرآیندی زبان می‌پردازد. این علم نشانه را به‌عنوان مبدأ و معنا را مقصد کار خود در نظر می‌گیرد. نشانه‌معناشناسی گفتمان را به‌عنوان حوزه کاری خود برمی‌گزیند. ازآنجایی‌که ادبیات از نمونه‌های گفتمان‌های پویاست، نشانه‌معناشناسی گفتمانی با بررسی عناصر دخیل در این گفتمان‌ها و روابط بین این عناصر، به کشف فضاهای معنایی مخفی می‌پردازد. پژوهش حاضر در پی بررسی فرآیند تولید معنا و نظام‌های گفتمانی مؤثر در این فرآیند در عناصر داستانی زال و رودابه شاهنامه فردوسی بر اساس رویکرد نشانه‌معناشناسی گفتمانی است. در بررسی این روایت مشخص شد که سوژه کنشی به جهت کسب ارزش و رفع نقصان خواهان داشتن فرزند است؛ اما رفع این نقصان باعث اولین تنش و چالش در سیر روایت می‌شود. سوژه با طرد نوزاد سپیدموی که مغایر با هنجارهای اجتماعی است، سعی در رفع چالش دارد، اما طرد فرزند چالش‌های بیشتری را پیش روی کنشگر اصلی و حتی دیگر کنشگران روایی قرار می‌دهد. در واقع، طرد فرزند در این روایت امکان اضمحلال معنا را فراهم می‌سازد. دراین‌بین، آنچه جریان معناسازی را تداوم می‌بخشد تبدیل‌شدن سوژه کنشی به سوژه شوشی و تغییر فضای روایت به فضایی حسی-ادراکی است. در واقع، حکیم فردوسی با استفاده از راهکارهای عاطفی و بهره‌بردن از نظام‌های معنایی از قبیل کنش، شوش، بوش، تخیل و اسطوره جریان معناسازی را تداوم می‌بخشد.

کلیدواژه‌ها

گفتمان؛ نشانهمعناشناسیگفتمانی؛ نظامهای معنایی؛ تولید معنا؛ زال و رودابه

مراجع

بهفر، مهری. (1396). شاهنامه فردوسی-تصحیح انتقادی و شرح یکایک ابیات. چاپ اول. تهران: نشر نو.

بهنام، مینا. (1390). بررسی تعامل دو نظام روایی و گفتمانی در داستان رستم و اسفندیار رویکرد نشانه‌معناشناختی. پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، دوره 2، شماره 4. صص 1-16.

پراندوجی، نعیمه؛ نصیحت، ناهید. (1397). تحلیل نشانه‌معناشناسی فرآیند تنش در «ایمان آوردن ملکه سبا». جستارهای زبانی، دوره 9، شماره 3، صص 35-61.

جعفری فشارکی، نرگس. (1399). نشانه‌معناشناسی گفتمان عذاب در قرآن کریم. (پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث). دانشگاه اصفهان.

جوکار، منوچهر؛ قاسمی‌پور، قدرت؛ بدیلی، عماد. (1397). نشانه‌معناشناختی کارکردهای گفتمانی مقاومت و مماشات در اعترافات تاج‌السلطنه. جستارهای زبانی، دوره 9، شماره 1، صص 31-56.

حسین‌پور سرکاریزی، احمد؛ علوی مقدم، مهیار؛ فیروزی مقدم، محمود. (1398). تحلیل ساختار روایی سمفونی مردگان عباس معروفی بر پایه نظریه نشانه‌معناشناسی روایی گریماس، دوفصلنامه روایت‌شناسی، سال سوم، شماره 6، صص 55‑‏61.

داودی‌مقدم. فریده. (1393). تحلیل نشانه‌معناشناسی گفتمان در قصه حضرت یوسف (ع). آموزه‌های قرآنی، شماره 20، صص 175-191.

رادنژاد، حسین. (1394). تحلیل معنی‌شناسی نامه‌های بیهقی با تأکید بر الگوی معنی‌شناسی کاربردی. (رساله کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی). دانشگاه پیام نور مشهد.

رضایی، رؤیا؛ مشهدی، محمد امیر؛ شعیری، حمیدرضا؛ نیک‌بخت، عباس. (1396). بررسی و تحلیل کارکرد پادگفتمانی نامه‌های نیما یوشیج. دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال 25، شماره 82. صص 133-154.

سیدان. الهام. (1394). بررسی و تحلیل نظام ارزشی گفتمان در غزلیات قلندری حافظ (رویکرد نشانه‌معناشناسی). مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.

شعیری، حمیدرضا. (1388). از نشانه‌شناسی ساختگرا تا نشانه‌معناشناسی گفتمانی. نقد ادبی. س 2. ش 8. صص 33-55.

شعیری، حمیدرضا. (1389). نقصان معنا. چاپ اول. تهران: نشر علم.

شعیری، حمیدرضا. (1394). مقاومت، ممارست و مماشات گفتمانی: قلمروهای گفتمان و کارکردهای نشانه­معناشناختی آن. مجلة جامعه­شناسی ایران،  16 (1). صص 110-128.

شعیری، حمیدرضا. (1397). مبانی معناشناسی نوین. چاپ پنجم. تهران: سمت.

شعیری، حمیدرضا. (1398-الف). نشانه‌معناشناسی ادبیات. چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

شعیری، حمیدرضا. (1398-ب). تجزیه‌وتحلیل نشانه‌معناشناختی گفتمان. چاپ هفتم. تهران: سمت.

شعیری، حمیدرضا. (1402). مباحث مدرسه زمستانه نشانه‌شناسی (چاپ نشده). زمستان 1402، تهران.

شعیری، حمیدرضا؛ وفایی، ترانه. (1388). ققنوس، راهی به نشانه‌معناشناسی سیال. چاپ اول. تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.

شعیری،حمیدرضا؛محمودی بختیاری،بهروز؛سبزواری،مهدی. (1402). فرهنگ توضیحی جهان نشانه و معنا. نشر لوگوس.

شفیعی، سمیرا؛ قبادی، حسینعلی؛ شعیری، حمیدرضا. (1395). تحلیل نشانه‌معناشناسی گفتمان روایی ضحاک و فریدون بر اساس نظریه گرمس. دوفصلنامه ادبیات حماسی، دانشگاه لرستان، سال 3، شماره 5، صص 99-129.

عباسی، علی؛ مرادی، میترا. (1396). بررسی تولید معنا در نظام گفتمانی روایی رمان اگر حقیقت داشت اثر مارک لوی بر اساس الگوی مطالعاتی گرماس. نقد زبان و ادبیات خارجی، دوره 14، شماره 19، صص 259 – 278.

علی اکبری، نسرین؛ محمدی، خدیجه؛ امامی، سعید. (1392). بررسی حکایت های باب اول کلیله و دامنه بر بنیاد الگوی کنش گریماس با تأکید بر حکایت شیر و گاو. مجموعه مقالات هشتمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.

علیزاده، زهرا. (1392). گفتمان‌های بزرگان (پهلوانان، وزرا، موبدان، دهقانان و حکمت‌های فردوسی) در شاهنامه فردوسی. رساله کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه پیام نورمشهد.

فلاح، ابراهیم؛ شفیع پور، سجاد. (1398). تحلیل روایت حضرت موسی(ع) و سامری در چارچوب نشانه‌معناشناسی گفتمانی. جستارهای زبانی، دوره 10، شماره 1، صص 25-50.

کرباسی، زهرا؛ شعیری، حمیدرضا؛ لطافتی، رؤیا. (1396). تحلیل نشانه‌معناشناختی تحقیق سره و ناسره در گفتمان ادبی: مطالعه موردی داستان عامیانه سزای نیکی بدی است. دوماهنامه فرهنگ و ادبیات جامعه. سال 5، شماره 16، صص 39‑‏63.

کنعانی، ابراهیم. (1394). نظام ارزشی گفتمان در قصه‌های از مثنوی؛ رویکرد نشانه‌معناشناختی. هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. صص. 1792-1804.

معین، مرتضی‌بابک. (1396). ابعاد گمشده معنا در نشانه‌شناسی روایی کلاسیک. چاپ اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

میرحسینی، مژگان؛ کنعانی، ابراهیم. (1398). بررسی نشانه‌معناشناسی نظام عاطفی گفتمان در داستان زائر عبدالجبار کاکائی. فصلنامه علمی فرهنگی رضوی، دوره 3، شماره 7. صص 171-199.

de Saussure, F. (1983). Course in General Linguistics. Bally, C., & Sechehaye, A. (Eds.) with the collaboration of Riedlinger, A. & Harris, R. (Trans.). London: Duckworth.

Greimas, A. J. (1971). Narrative Grammar: Units and Levels. Comparative Literature. Vol. 86, No. 6, pp. 793-806.

Greimas, A. J., & Courtés, J. (1982). Semiotic and Language: An Analytical Dictionary. Translation: Larry Crist, Daniel Patteand, James Lee, Edward McMahon II, Gary Phillips and Michael Rengstorf. Bloomington: Indiana University Press.

Hébert, L. (2020). An Introduction to Applied Semiotics; Tools for Text and Image Analysis. New York: Routledge.