بررسی بُعد تعلیمی در آثار عطار (منطق‌الطیر، الهی‌نامه و مصیبت‌نامه) بر اساس نظریۀ تداعی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 225، آذر 1403، صفحه 48-23   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.83252.1457

نویسندگان

فرامرز کمالی پور آزاد¹؛ شهین اوجاق علیزاده^{* 2}؛ علی عین علیلو²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

چکیده

تداعی به‌عنوان یک سبک در تعلیم و تعلم، بخش مهمی از آثار ادبیات عرفانی را شامل می‌شود؛ زیرا از سویی با سبک تولید محتوای عرفانی ارتباط وسیعی دارد و از سوی دیگر به فرایند یادگیری کمک شایانی می‌کند؛ از همین‌جاست که تداعی در نظریات معاصر یادگیری، جایگاه مهمی دارد. بنیاد تداعی پویایی و حرکت است و متن عرفانی را از حالت ایستا خارج می‌کند و به آن رنگ و روح می‌بخشد. ازآنجایی‌که داستان‌سرایی عرفانی در شعر فارسی با سنایی آغاز شد و به‌واسطۀ عطار به مولوی رسید و در مثنوی اوج خود را یافت، در این تحقیق با بررسی سه اثر داستانی عطار با رویکرد روانشناسی نشان می‌دهیم که تداعی چه جایگاهی در این آثار دارد و سهم هر یک از آثار عطار از کاربست تداعی چه بوده است. این امر برای نشان دادن سیر و تحول داستان‌سرایی عرفانی ضروری است. برای نمایاندن آن ابتدا روش‌های تداعی بیان شد، آنگاه به بررسی این روش‌ها در آثار عطار پرداخته شد، نتایج دالّ بر این است که ویژگی‌های تداعی و تنوع برخی از ابزار آن یعنی پرورش مضامین عرفانی، کثرت اندیشی، ساختارشکنی تقابل‌های فکری و چندلایگی متن، در الهی‌نامه و منطق‌الطیر به اوج خود می‌رسد؛ درحالی‌که ایستایی در روایت‌های مصیبت‌نامه بیشتر است.

کلیدواژه‌ها

عطار نیشابوری؛ نظریۀ تداعی؛ ادبیات تعلیمی؛ الهی‌نامه؛ منطق‌الطیر؛ مصیبت‌نامه

مراجع

ابراهیمی دینانی، غ. (1387). نیایش فیلسوف. نشر علم.

ابراهیمی دینانی، غ. (1389). دفتر عقل و آیت عشق، ج دوم. طرح نو.

ابراهیمی دینانی، غ. (1396). عقلانیت و معنویت. هرمس.

اپلی، ار. (1395). رؤیا و تعبیر رؤیا، (د، قهرمان، مترجم). نشر میترا.

ارسطو. (1369). دربارۀ نفس، ( ع، داوودی، مترجم). انتشارات حکمت.

اروین، ا. (1393). مقدمه‌ای بر روانشناسی فروید، (ب، سلطانی، مترجم). جامی.

آریان پور، ا.ح. (1357). فرویدیسم با اشارتی به ادبیات و عرفان. شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.

اسبورن، ا. ا. (1368). پرورش استعداد همگانی ابداعی خلاقیت، نیلوفر.

السون، میتو اج. (1399). مقدمه‌ای بر نظریه‌های یادگیری، ( ع، ‌ا، سیف، مترجم). دوران.

انزابی نژاد، ر.، و حجازی، ب. ا. (1384). اصل سنخیت در عرفان و همانندسازی در روان‌شناسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز . شماره 197.

پاکدل، م.، و محفوظی موسوی، م. (1401). نگاهی سبک شناسانه به تکرار و تداعی در منطق‌الطیر. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. دوره 12، شماره 3 - شماره پیاپی 43. صص 67-90 .

پورنامداریان، ت. (1386). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، ج 6. علمی و فرهنگی.

جمالی، ه.، و پناهی، م.، و سوری، ا. (1400). «وجوه اشتراک دیدگاه عطار با نظریات روانشناسان درباره روش‌های تربیتی» پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سیزدهم، پاییز 1400، شماره 51. صص 85-117.

حجازی، ب. ا. (1389)، طبیبان جان گرایش‌های روان‌شناختی و روان‌درمانی در اشعار عطار و مولانا. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

خراسانی، م.، و عرب‌ها، ف. (1397). «روان‌شناسی مثبت در الهی‌نامۀ عطار نیشابوری». مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. بهار. شماره47. صص 57 تا 86.

داد، س. (1392). فرهنگ اصطلاحات ادبی. مروارید.

سیف، ع.‌ا. (1386). روانشناسی پرورشی، روانشناسی یادگیری و آموزش. آگاه.

شکرشکن، ح.، و همکاران. (1381). مکتب‌های روانشناسی و نقد آن. سمت.

صفوی، ک. (1383). از زبانشناسی به ادبیات، ج 2، شعر. سورۀ مهر.

عطار نیشابوری، ف. (627 ق.). الهی‌نامه. (تصحیح: ف، روحانی). تهران: سخن. 1387.

عطار نیشابوری، ف. (627 ق.). منطق‌الطیر. (تصحیح: م، ع، فروغی). اصفهان: تأیید.1364.

عطار نیشابوری، ف. (627 ق.). نصیحت‌نامه.(تصحیح: م، ر، شفیعی کدکنی). تهران: سخن. 1386.

غلامپور، ل.، و آهنگر کلایی، ل.، و طاووسی، م.، و اوجاق علیزاده، ش. (1398). «تحلیل پارادوکس در منطق‌الطیر عطار و روانشناسی یونگ». زبان و ادب فارسی، سال 72 ، پاییز و زمستان، شماره 240. صص 193- 213.

غلامپور، ل.، و آهنگر کلایی، ل.، و اوجاق علیزاده، ش. (1399)، «تحلیل نماد ماندالا در منطق‌الطیر عطار از منظر روانشناسی یونگ». پژوهشنامه عرفان پاییز و زمستان 1399- شماره 23. صص: 71-90.

فروید، ز. (1382). کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک، (س، شجاع شفقی، گردآوری و مترجم). ققنوس.

فروید، ز. (1394). روانشناسی تحلیلی، (ا، گونیلی، مترجم). نشر مصدق.

فروید، ز. (1395 الف)، روش تعبیر رؤیا، (م، حجازی.، و م، ساعتچی، مترجم). جامی.

فروید، ز. (1395 ب)، روانکاوی و زندگی من به همراه توتم پرستی، (م، نوایی.، و م، ع، خنجی، مترجم). جامی.

فولادی، ع. ر. (1389). زبان عرفان. سخن و فراگفت.

مقدادی، ب. (1393). دانش‌نامۀ نقد ادبی از افلاتون تا به امروز. نشر چشمه.

هابز، ت. (1393)، لویاتان، (ح، بشریه، مترجم). نشر نی.

یاکوبسن، ر. (1380)، قطب‌های استعاره و مجاز، (ک، صفوی، مترجم)، ساختگرایی پساساختار گرایی و مطالعات ادبی، (به کوشش: ف، سجودی). حوزۀ هنری.