از اندرونی به درون: سفرنامه‌های زنان قاجاری در سیطرۀ گفتمان مردسالار

جستارهای نوین ادبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 آبان 1403

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.89059.1610

نویسندگان

فاطمه مصطفائی کرملکی¹؛ قدرت قاسمی‌پور^{* 2}؛ داوود پورمظفری¹

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

²اهواز، بلوار گلستان، دانشگاه شهید چمران اهواز، کوی استادان، خیابان گلایول، پلاک ۷۲۳

چکیده

دورۀ قاجار تا پیش از مشروطه، ازجمله دوره های گذار تاریخی است که غلبه با گفتمان مردسالار بوده‌است، امّا بازوان این غلبه تنها مردان نبوده‌اند، بلکه گروهی از زنانِ باسواد از طبقات بالای اجتماع نیز در آن سهم داشته‌اند. بررسی دیدگاه برخی زنان قاجاری از خلال مطالعۀ سفرنامه‌هایشان این موضوع را تأیید می‌کند. در این مقاله که به روش تحلیل‌انتقادی گفتمان انجام شده‌است، مشخص شد دیدگاه این زنان نسبت به سیطرۀ گفتمان مردسالار و هویت‌های القائی آن، انفعال، پذیرش و همراهی بوده‌است. مهمترین نشانة آن در متنِ سفرنامه‌ها، واکنش‌های «از سر تسلیم»، «صرفاً احساسی و بی‌اثر» و «مکمل سیطرۀ گفتمان مردسالار و در راستای بازتولید عناصر آن» است. همچنین بررسی این متن‌ها نشان داد، زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با وجود داشتن سواد و امکانات ویژه به عنوان ابزار خودشکوفایی، آگاهی‌شان در سطح اُبژگی مانده، بنابراین هیچ‌گونه کنش‌گری در جهت آفرینش هویتی تازه ندارند. دلیل این مطلب، زیست این زنان در فضای دربار و خانواده‌های اشرافی و زندگی با فرهنگ سنتی و استحاله در آن است. وجود چنان دیدگاهی در نوشته‌های زنان سفرنامه‌نویس قاجاری در حالی است که هم‌دوره با آنان، نویسندگان دیگری همچون بی‌بی‌خانم استرآبادی با گفتمان مردسالار مقابله می‌کردند. درواقع صدای بی‌بی خانم از خلال رسالۀ معایب‌الرجالش صدایِ گروهی از زنان پیش از مشروطه است که به سوژگی رسیده و در تلاش برای رهایی از هویت‌هایی بودند که دیگری برایشان ساخته است؛ امّا زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با آن‌که به سفری بیرون از شهر و دیارشان رفتند، ذهنشان همچنان در فضای اندرونی گفتمان مردسالار و سیطرۀ آن باقی مانده‌ بود.

کلیدواژه‌ها

سفرنامه؛ سفرنامه‌های زنان؛ زنان قاجاری؛ گفتمان مردسالار؛ تحلیل انتقادی