از اندرونی به درون: سفرنامه‌های زنان قاجاری در سیطرۀ گفتمان مردسالار

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 225، آذر 1403، صفحه 128-99   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.89059.1610

نویسندگان

فاطمه مصطفائی کرملکی¹؛ قدرت قاسمی‌پور^{* 2}؛ داوود پورمظفری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

دورۀ قاجار تا پیش از مشروطه، ازجمله دوره‌های گذار تاریخی است که غلبه با گفتمان مردسالار بوده است، امّا بازوان این غلبه تنها مردان نبوده‌اند، بلکه گروهی از زنانِ باسواد از طبقات بالای اجتماع نیز در آن سهم داشته‌اند. بررسی دیدگاه برخی زنان قاجاری از خلال مطالعۀ سفرنامه‌هایشان این موضوع را تأیید می‌کند. در این مقاله که به روش تحلیل انتقادی گفتمان انجام شده‌ است، مشخص شد دیدگاه این زنان نسبت به سیطرۀ گفتمان مردسالار و هویت‌های القائی آن، انفعال، پذیرش و همراهی بوده است. مهم‌ترین نشانۀ آن در متن‌ سفرنامه‌ها، واکنش‌های «از سر تسلیم»، «صرفاً احساسی و بی‌اثر» و «مکمل سیطرۀ گفتمان مردسالار و در راستای بازتولید عناصر آن» است. همچنین بررسی این متن‌ها نشان ‌داد، زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با وجود داشتن سواد و امکانات ویژه به‌عنوان ابزار خودشکوفایی، آگاهی‌شان در سطح اُبژگی مانده، بنابراین هیچ‌گونه کنشگری در جهت آفرینش هویتی تازه ندارند. دلیل این مطلب، زیست این زنان در فضای دربار و خانواده‌های اشرافی و زندگی با فرهنگ سنتی و استحاله در آن است. وجود چنان دیدگاهی در نوشته‌های زنان سفرنامه‌نویس قاجاری در حالی است که هم‌دوره با آنان، نویسندگان دیگری همچون بی‌بی‌خانم استرآبادی با گفتمان مردسالار مقابله می‌کردند. درواقع صدای بی‌بی‌خانم از خلال رسالۀ معایب‌الرجالش صدایِ گروهی از زنان پیش از مشروطه است که به سوژگی رسیده و در تلاش برای رهایی از هویت‌هایی بودند که دیگری برایشان ساخته است؛ امّا زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با آن‌که به سفری بیرون از شهر و دیارشان رفتند، ذهنشان همچنان در فضای اندرونی گفتمان مردسالار و سیطرۀ آن باقی مانده بود.

کلیدواژه‌ها

سفرنامه؛ سفرنامه‌های زنان؛ زنان قاجاری؛ گفتمان مردسالار؛ تحلیل انتقادی

مراجع

استرآبادی، ب. ب. خ. (1371). معایب‌الرجال، (ویراستار: ا، نجم‌آبادی)، شیکاگو.

پورمظفری، د.، و عشیری، ع.، و احمدی‌نسب، ف. (1401). «معرفی ژانر تأدیب‌نامه‌های زنان و مردان»، در نشریۀ علمی جستارهای نوین ادبی، پاییز، صص 147-113.

تاج‌السلطنه. (1361). خاطرات تاج‌السلطنه، (به کوشش: م، اتحادیه (نظام مافی) و س، سعدوندیان). تاریخ ایران.

ترابی فارسانی، س. (1398). «زن ایرانی، هویت و جهان سنت»، در مجموعه مقالات زن ایرانی در گذار از سنت به مدرن، نیلوفر

دنیاری، س.، و علم، م. ر. (1395). «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دورۀ قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامه‌نویسان»، در نشریۀ جندی‌شاپور، تابستان، سال دوم، ش 6، صص 57-34.

دلریش، ب. (1375). زن در دوره قاجار، دفتر مطالعات دینی هنر.

دیانتی، غ. ع. (1387). «حاجیه مهرماه خانم عصمت‌السلطنه دختر فرهادمیرزا»، در نشریۀ میقات حج، پاییز، ش 65، صص 140-136.

زرقانی، س. م. (1395). تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی (4) با رویکرد ژانری. فاطمی. ]نسخۀ الکترونیکِ فیدیبو[

«سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا». (1375). با نظارت رسول جعفریان، در فصلنامه میقات حج، پاییزش 17، صص 117-57)

سلطانی، س. ع. ا. (1400). قدرت، گفتمان و زبان. نی.

سه روز به آخر دریا: سفرنامه شاهزاده خانم قاجاری (1397). (به کوشش: ن، ناظمی)، (ویرایش: ز، ترابی)، اطراف.

شادلو، خ. ب. ب.، و سهام‌الدوله، ی. م. خ. (1374). سفرهای سهام‌الدوله بجنوردی، (ق، ا، روشنی زعفرانلو، به اهتمام). شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

شکاری، ر. (1400). فرهنگ واژگان مطالعات زنان، خانواده و جنسیت. جامعه شناسان.

شیرازی، ع. خ.. (1397). چادر کردیم رفتیم تماشا: سفرنامه عالیه خانم شیرازی، (ویرایش: ز، ترابی)، اطراف.

عین السلطنه، ق. م. (1376). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه (جلد دوم)، (به کوشش: م، میرزاسالور.، و ا، افشار). اساطیر.

فتوحی، م. (1387). نظریۀ تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگاری در ایران. سخن.

محمدی اصل، ع. (1398). جنسیت و زبان‌شناسی اجتماعی. گل‌آذین.

مقدم، م. ب. (1392). اثر آفرینان استرآباد و جرجان (استان گلستان). (به اهتمام: موسسه فرهنگی میرداماد). نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر.

مهریزی، م. (1387). نواندیشی دینی و مسألۀ زن. صحیفۀ خرد.

میشل، آ. (1383). جنبش زنان، (ه، زنجانی‌زاده، مترجم). نیکا.

وقارالدوله، س. س. (1384). سفرنامۀ سکینه سلطان وقارالدوله ]از تهران به شیراز برای بردن عروس[، (تصحیح و پژوهش: ک، کیانی هفت‌لنگ). پانیذ.

وقارالدوله، س. س. (1398). خانم فردا کوچ است: سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله، (پژوهش: ر، جعفریان.، و کیانوش کیانی)، ویرایش و تدوین: ز، صالحی زاده). اطراف.

هوارث، د. (1377). «نظریۀ گفتمان» در فصلنامۀ علوم سیاسی، (س، ع، ا، سلطانی، مترجم). ش 2، صص 182‑156.

Fairclough, N. (1989). Language and Power. London: Longman.

Jorgensen, M & Phillips, L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage Publications.