حکم مستثنیات دین اشخاص حقوقی از منظر فقه و حقوق

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 189-210   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.79323.1465

نویسندگان

محمدرضا علمی سولا¹؛ زینت پهلوان مارشک^{* 2}

¹دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²دانش آموختهٔ کارشناسی ارشد گروه حقوق خصوصی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

چکیده

شکل‌گیریِ نظام حقوقیِ مبتنی‌بر فقه امامیه، سبب راه‌یابیِ بسیاری از آرای فقها به عرصۀ قانونگذاری شده است؛ درحالی‌که فراگیربودن قوانین حقوقی و به‌تبع آن، شکل‌گیری و توسعۀ اشخاص حقوقی، سبب شده که تحولات و مطالبات اجتماعی و اقتصادی، برخی از نظرات فقه سنتی، نظیر اختصاص مستثنیات دین برای اشخاص طبیعی را نپذیرد. قواعدی ازجمله: لاضرر، نفی عُسروحرج، بنای عقلا و اصول حقوقی مانند اصل تساوی اشخاص در برابر قانون را می‌توان از مواردی برشمرد که امکان پویایی فقه را فراهم کرده است. بررسی‌های صورت‌گرفته نظر بر این دارد ازآنجاکه معاملات امور توقیفی نیستند و ملاک فهم آن عرف عقلاست، می‌توان به‌شیوۀ اتحاد طریق و اخذِ وحدت ملاک از نظرات فقها، مستثنیات دین اشخاص حقوقی را اثبات کرد. درنهایت، همهٔ این اصول و قواعد، در مسیر دو هدف رعایت انصاف و رشد مصالح اخلاقی و متعالیِ انسان گام بر می‌دارند و ضرورت دارد قانونگذار برای پیشبرد این مقاصد، به حمایت از اشخاص حقوقی و کمک به این اشخاص برای شروع دوباره پس از انحلال، اهتمام ورزد.

کلیدواژه‌ها

مستثنیات دین؛ شخصیت؛ شخص حقوقی؛ شخص حقیقی؛ انحلال

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. حاشیه کتاب المکاسب. تهران: وزارت ارشاد اسلامی. ۱۴۰۶ق.

امامی، سیدحسن. حقوق مدنی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه. چاپ‌ششم، 1373.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فوائد الأصول. قم: مجمع تفکر الإسلامی. 1422ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. مکاسب. تحقیق: سید محمد کلانتر. قم: مؤسسهٔ دار الکتاب. چاپ‌هفتم، 1394.

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. بی‌جا: هادی. چاپ‌اول، بی‌تا.

بروجردی، حسین. جامع الأحادیث الشیعه. بی‌جا: بی‌نا. ۱۴۰۲ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش. چاپ‌سیزدهم، ۱۳۸۲.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. دانشنامهٔ حقوقی. تهران: امیرکبیر.۱۳۷۴.

جواهری، حسن. بحوث الفقه المعاصر. بیروت: دار الذخائر. ۱۴۱۹ق.

حسینی شیرازی، محمد. الفقه. بیروت: دار العلوم. چاپ‌دوم، ۱۴۰۹ق.

حکیم، محمدتقی. اصول العامة للفقه المقارن. بیروت: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، ۱۹۷۹م.

خمینی، روح‌الله. کتاب الرسائل. قم: اسماعیلیان. ۱۳۸۵.

خوانساری، احمد. جامع المدارک. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، ۱۴۰۵ق.

راستین، منصور. حقوق بازرگانی. بی‌جا: نشر دانش. ۱۳۸۱.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. المفردات. بی‌جا: نشر الکتاب. چاپ‌اول، ۱۴۰۴ق.

رسایی‌نیا، ناصر. کلیات حقوق بازرگانی تجاری. بی‌جا: پیام. ۱۳۷۷.

ساکت، محمدحسین. شخصیت و اهلیت در قانون مدنی. بی‌جا: البرز. ۱۳۸۲.

شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد. قم: مکتبة المفید. بی‌تا.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. روضة البهیة فی الشرح اللمعة الدمشقیة. قم: کتاب‌فروشی طوس. ۱۴۱۰ق.

صانعی، پرویز. حقوق جزای عمومی. تهران: گنج دانش. چاپ‌نهم، ۱۳۷۲.

صفار، محمدجواد. شخصیت حقوقی. تهران: میزان. ۱۳۷۳.

صفایی، حسین. حقوق مدنی؛ اشخاص و اموال. تهران: میزان. چاپ‌چهارم، ۱۳۸۳.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام. به‌تحقیق سیدحسن موسوی خراسانی. بی‌جا: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، ۱۳۶۴.

عابدینی مطلق، کاظم. مجموعهٔ کبیر؛ متن کامل نهج الفصاحه، نهج البلاغه، صحیفهٔ سجادیه، صحیفهٔ مهدیه. قم: توسعهٔ قلم. چاپ‌اول، ۱۳۸۷.

فخلعی، محمدتقی، محمدحسین حائری، محمدعلی قاسمی. «تحلیل فقهی شخصیت حقوقی»، آموزه‌های فقه مدنی. دورهٔ۶، ش۹، خرداد۱۳۹۳، 3تا۳۰.

فرحناکیان، فرشید. قانون تجارت در نظم حقوق کنونی. تهران: میزان. ۱۳۹۲.

قافی، حسین، سعید شریعتی. اصول فقه کاربردی. تهران: مؤسسهٔ مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی. ۱۳۸۵.

مافی، همایون، سیدکمال حسینی. «مبانی فقهی مستثنیات دین»، فصلنامهٔ فقه و مبانی حقوق اسلامی. دورهٔ۷، ش۲۴، تابستان۱۳۹۰، ۱۴۷تا۱۷۳.

محمدی، ابوالحسن. قواعد فقه. تهران: میزان. ۱۳۸۷.

محمدی، ابوالحسن. مبانی استنباط حقوق اسلامی. تهران: مؤسسهٔ انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۷۵.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس. بیروت: دار الفکر. ۱۴۱۴ق.

مطهری، مرتضی. بیست گفتار. تهران: صدرا. چاپ بیست‌ودوم، ۱۳۸۴.

معین، محمد. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر. چاپ‌هشتم، ۱۳۸۱.

مؤتمنی طباطبایی، منوچهر. تحولات حقوق خصوصی؛ مقالهٔ شخصیت حقوقی. تهران: دانشگاه تهران. ۱۳۷۲.

موحد، محمدعلی. در هوای حق و عدالت. تهران: کارنامه. ۱۳۸۴.

موسی‌زاده، رضا. حقوق اداری. تهران: میزان. ۱۳۷۲.

میرداداشی، سیدمهدی. «تأملی در مستثنیات دین»، نشریهٔ فقه و اجتهاد. دورهٔ۱، ش۱، بهار و تابستان۱۳۹۳، ۱۵۱تا۱۹۴.

نیسی، سعید. مجموعه نظریات مشورتی ادارهٔ حقوقی دادگستری در مسائل مدنی. بی‌جا: بهنامی. چاپ‌اول، ۱۳۸۵.

وکیل‌زاده، رحیم، اسماعیل صغیری، رمضان دهقان. «انصاف و عدالت از دیدگاه فقهی»، فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی. دورهٔ۲، ش۵، پاییز۱۳۸۹، ۹۸تا۱۱۸.