نگرش فازی به مفهوم جنون و آثار آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 109-134   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.78530.1437

نویسندگان

رضا پورمحمدی^{* 1}؛ محمد مهدی یوسفی²

¹استادیارگروه فقه و حقوق ، پژوهشکدۀ زن و خانواده، قم، ایران

²پژوهشگر مقیم گروه روانششناسی، پژوهشکدۀ زن و خانواده، قم، ایران

چکیده

آیا جنون در امور مدنى و کیفرى به یک معناست؟ آیا جنونی که رافع مسئولیت کیفری در قتل است ازنظرِ ماهیت و شدت، همان جنونی است که برای زوجه در نکاح حق فسخ می‌آورد یا به بطلان معاملات منجر می‌شود؟ در ادبیات رایج فقه امامیه و حقوق ایران، جنون در همۀ احکام و قوانین به معنای واحد است. در این رویکرد جنون مقوله‌ای بین نفی و اثبات است که یا شخص بدان دچار است، پس همۀ احکامِ خاص بر آن مترتب می‌شود و یا مبتلا نیست، پس هیچ‌یک از احکام خاص را نخواهد داشت. فرضیۀ اصلی مقالۀ حاضر این است که باید این مطلق‌گرایی را کنار گذاشت و مفهوم جنون را در تمامی ابعاد آن نسبی و فازی قلمداد نمود. چه‌بسا مجنون صرفاً در ارتکاب نوع خاصی از جرائم بی‌اختیار و بی‌اراده بوده و برخی دیگر را با اراده و هوشیاری تمام انجام دهد. همان‌طور که ممکن است معاملات شخصی که دچار حادترین گونه‌های اختلال ذهنی است کاملاً صحیح و مؤثر باشد. نویسندگان در وهلۀ اول درصدد تبیین نظریه‌ای با عنوان «نگرش فازی به مفهوم جنون» و سپس ارائۀ مبانی احتمالیِ آن در فقه امامیه برآمده‌اند و دست آخر «سرایت نسبیّت به مسئولیت»، «تعدد دفاع‌های وابسته به جنون»، «تمایز میان حوزه‌های حقوق خانواده، کیفری و قراردادها» و «تمایز در ضوابط شناسایی جنون» را به‌عنوان آثار چهارگانۀ پذیرش نگرش فازی به جنون به بحث گذاشته‌اند. در پایان نیز پیشنهاداتی در حوزه‌های پژوهشی و قضایی مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها

عته؛ دیوانه؛ اختلال روانی؛ نکاح؛ حقوق انگستان

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. قم: آل‌البیت(ع)‏. چاپ‌اول، 1409ق.

اسلامی، اسفندیار. منطق فازی و کاربردهای آن منطق فازی و کاربردهای آن. کرمان: دانشگاه باهنر. چاپ‌اول، 1391.

‏‫ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۶۳

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. قم: مرکز النشر. ۱۴۰۴ق.

‏‫ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. بی‌تا

ابوذری، مهرنوش. کاربرد منطق فازی در حقوق کیفری ایران. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1396.

‏‫اسلامی، ‌رضا. «قرینۀ مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام»، فقه. دورهٔ89، ش24، پاییز1396، 7تا26. https://doi.org/10.22081/jf.2017.65179

اسلامی‌، رضا. جایگاه قواعد استظهار در حل مسائل مستحدثه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۹۸.

‏‫امامی، حسن. حقوق مدنی. تهران: اسلامیه. چاپ‌بیست‌وهفتم، ۱۳۸۶.

‏‫بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.

‏‫جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، ۱۴۰۴ق.

‏‫حائری شاه‌باغ، علی. شرح قانون مدنی. تهران: گنج دانش. چاپ‌سوم، ۱۳۷۶.

‏‫حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، ۱۴۱۶ق.

‏‫حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، ۱۴۱۷ق.

‏‫خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. قم: مکتبة الصدوق. ۱۳۵۵.

خوئی، ابوالقاسم. اجود التقریرات. قم: عرفان‏. 1352.

‏‫راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دار الشامیة. چاپ‌اول، ۱۴۱۲ق.

رفیعی هنر، حمید. «بررسی تطبیقی جنون در فقه و روانشناسی»، پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد. دورهٔ3، ش2، پاییز1397، 77تا100.

 ‏‫روحانی، محمدصادق. استفتائات. تهران: حدیث دل. چاپ‌اول، ۱۳۸۳.

روحانی، محمدصادق. زبدة الأصول‏. تهران: حدیث دل. چاپ‌اول، 1382.

‏‏‫روحانی، محمدصادق. فقه الصادق علیه السلام. قم: آیین دانش. چاپ‌اول، 1435ق.

‏‫زراعت، عباس. قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی. تهران: قفنوس. چاپ‌اول، ۱۳۸۹.

‏‫شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، ۱۴۱۲ق.

‏‫شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: داوری. چاپ‌اول، ۱۴۱۰ق.

‏شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. تمهید القواعد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

‏شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، ۱۴۱۳ق.

‏‫صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. قم: دائرة معارف الفقه الإسلامی. چاپ‌اول، ۱۴۲۱ق.

‏‫طاهری، حبیب‌الله. حقوق مدنی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، 1370.

‏‫طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی تحقیق ‌الاحکام بالدلائل. قم: لإحیاء التراث. چاپ‌اول، ۱۴۱۸ق.

‏‫طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المرتضویة. ۱۳۸۷.

‏طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407ق.

‏‫علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام. قم: آل‌البیت(ع). 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). 1388.

‏علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۳ق.

‏‫‏علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، ۱۳۷۴.

علمی، محمدرضا، کاوه قبادی. «گسترهٔ جنون در فقه و حقوق». مجلهٔ علمی پژوهش‌های فقهی، دورۀ دهم شمارۀ 4، 1393، 823-852. https://doi.org/10.22059/jorr.2014.53582

‏‫علی‌بن‌موسی(ع)، امام هشتم. الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام. قم: آل‌البیت(ع). ۱۴۰۶ق.

‏‫فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی(ره). ۱۴۰۴ق.

‏‫فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۶ق.

‏‫فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. العین. قم: هجرت. ۱۴۰۹ق.

‏‫فیاض، محمداسحاق. محاضرات فی اصول الفقه. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی. ۱۴۲۲ق.

قبادی، کاوه، محمدرضا علمی. «موضوع‌شناسی عته»، فقه و اصول. دورهٔ47، ش4، زمستان1394، 95تا117. https://doi.org/10.22067/fiqh.v47i23.32855

‏‫‏‫قطب راوندی، سعیدبن‌هبة‌الله. فقه القرآن. قم: کتابخانهٔ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. ۱۴۰۵ق.

‏‫کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. ۱۳۶۳.

‏‫محسنی، محمدآصف. الفقه و مسائل طبیة. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، ۱۳۸۲.

‏محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. ۱۴۰۸ق.

‏‫محقق داماد، سیدمصطفی، سیدمصطفی حسینی‌نسب، رضا پورمحمدی. اصول فقه تحلیلی: دفتر اول تفسیر فقهی. قم: بوستان کتاب. ۱۴۰۱ق.

‏‫محقق داماد، سیدمصطفی، پورمحمدی، رضا. مکاتب تفسیری در فقه امامیه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. کفایة الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۸۱.

‏‫محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع). ۱۴۱۴ق.

‏‫مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۶۲.

‏مقری، احمدبن‎‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الهجرة. ۱۴۱۴ق.

‏‫منتظری، حسینعلی. کتاب الحدود. قم: دار الفکر. چاپ‌اول، بی‌تا.

‏‫میرسعیدی، سیدمنصور. مسئولیت کیفری: قلمرو و ارکان. تهران: میزان. چاپ‌اول، ۱۳۸۳.

‏‫نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. به‌تحریر محمدعلی کاظمی خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۷۶.

 نبی‌پور، محمد. درجه‌بندی سازی عنصر روانی در قتل؛ نظریه‌ای ملهم از منطق فازی. تهران: مجد. چاپ‌اول، 1394.

‏‫نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الأیام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۷۵.

‏نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). ۱۴۱۵ق.

Borders, Brooke. “Veterans Imprisoned by the Violent Shadows of Military War Time: The Expansion of the Insanity Defense to Include Post-Traumatic Stress Disorder.” The Journal of Legal Medicine 36, no. 1 (2015): 73–99. https://doi.org/10.1080/01947648.2015.1049923.

Burnett, H. W. “Cruelty and Insanity in Divorce.” The Modern Law Review 24, no. 3 (1961): 382–85.

Gordon, Alfred. “Insanity and Divorce.” Journal of the American Institute of Criminal Law and Criminology 5, no. 4 (1914): 544–54. https://doi.org/10.2307/1132594.

Kröber, H. L., and S. Lau. “Bad or Mad? Personality Disorders and Legal Responsibility-the German Situation.” Behavioral Sciences & the Law 18, no. 5 (2000): 679–90. https://doi.org/10.1002/1099-0798

Chattopadhyay, Subhagata. “A Neuro-fuzzy Approach For the Diagnosis of Depression.” Applied Computing and Informatics, 13(1), 10–18 (2017). https://doi.org/10.1016/j.aci.2014.01.001

Lernestedt, Claes. “Insanity and the ‘Gap’ in the Law: Swedish Criminal Law Rides Again.” Scandinavian Studies In Law 54 (2009): 80–106.

Lewis, William Bevan. “Insanity As A Plea For Divorce.” The British Medical Journal 2, no. 1651 (1892): 411–12.

McCurdy, William E. “Insanity as a Ground for Annulment or Divorce in English and American Law.” Virginia Law Review 29, no. 6 (1943): 771–810. https://doi.org/10.2307/1068528

Meynen, Gerben. Legal Insanity: Explorations in Psychiatry, Law, and Ethics. 1st ed. 2016 edition. Springer, 2016.

Leiebermann, Felix. Die Gesetze Der Angelsachsen. Niemayer, 1989.

Mukaidono, Masao.. Fuzzy Logic For Beginners. Wspc, 2001.

Peterson, Jillian K., Jennifer Skeem, Patrick Kennealy, Beth Bray, and Andrea Zvonkovic. “How Often and How Consistently Do Symptoms Directly Precede Criminal Behavior among Offenders with Mental Illness?” Law and Human Behavior 38, no. 5 (2014): 439–49. https://doi.org/10.1037/lhb0000075

Robertson, Agnes. The Laws of the Kings of England from Edmund to Henry I. Cambridge University Press, 1925.

Sadock, Benjamin J., Virginia A. Sadock, and Dr Pedro Ruiz MD. Kaplan and Sadock’s Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences/Clinical Psychiatry. Eleventh edition. Philadelphia: LWW, 2014.

Sparr, Landy F. “Personality Disorders and Criminal Law: An International Perspective.” Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law Online 37, no. 2 (June 1, 2009): 168–81.

Stone, O. M. “Divorce (Insanity and Desertion) Act, 1958.” The Modern Law Review 22, no. 1 (1959): 61–64.

Thorpe, Benjamin. Ancient Laws and Institutes of England: Comprising Laws Enacted under the Anglo-Saxon Kings from AEthelbirht to Cnut, ... Also Monumenta Ecclesiastica Anglicana, ... Eyre & Spottiswoode, 1840.

Trist, J. R. R. “Insanity As A Ground For Divorce.” The British Medical Journal 2, no. 2709 (1912): 1579–1579

Wadlington, Walter. “A Case of Insanity and Divorce.” Virginia Law Review 56, no. 1 (1970): 12–36. https://doi.org/10.2307/1071686

Walker, Nigel. “The Insanity Defense before 1800.” The Annals of the American Academy of Political and Social Science 477 (1985): 25–30.