نقش امکان جبران در حرج با رویکردی بر نقد مادۀ 56 قانون جمعیت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 83-108   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.58234.0

نویسندگان

رضا پورصدقی^{* 1}؛ معصومه نفیسی راد²

¹پژوهشگر مرکز مطالعات فقهی پزشکی قانونی و عضو گروه اصول مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)

²دانشجوی دکتری رشتهٔ مطالعات زنان، گرایش حقوق خانواده، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران طلبهٔ سطح چهار فقه خانواده، جامعة الزهرا(س)، قم، ایران

چکیده

مادهٔ 56 قانون جمعیت در فرضِ جبران حرج، سقط‌ِ‌‌ جنین را ممنوع اعلام کرده است. در مورد شرط امکان جبران حرج در فقه، تحقیق درخوری دیده نمی‌شود و تطبیق قانون با شرع در این زمینه نیازمند پژوهش است. ابتلای بخشی از جامعه و همچنین اهمیت موضوع سقط‌ جنین، به تحقیق ویژه‎ای در موضوعات مربوط به سقط ‌‌‌درمانی ضرورت بخشیده است. پژوهش حاضر با نگاه تحلیلی‌انتقادی نشان می‌دهد به‌دلیل تأثیر امکان جبران در نحوهٔ قضاوت عرف نسبت به موارد حرج، به‌طورکلی نمی‌توان چنین شرطی را نادیده گرفت، ولی عمومیت آن نسبت به همۀ موارد حرج محل تأمل است؛ چراکه باتوجه‌به تناسب حکم و موضوع در این مسئله و همچنین عدم‌صدق عنوان حرج، ادلۀ نفی حرج در موارد شایان توجهی تطبیق‌یافتنی نیست؛ از آن جمله مواردی است که مادر به‌دلیل نبود امکانات پزشکی و نگهداری، مشمول حرج جسمی است و با اقدامات جبرانی رفع حرج ممکن است. ولی در فرض حرج روحی اقدامات جبرانی نوعاً موجب رفع حرج نیست و در این موارد عنوان حرج همچنان صادق است. بنابراین اطلاق مادهٔ 56 در شرط امکان جبران، محل تأمل است.

کلیدواژه‌ها

حرج؛ امکان جبران؛ مندوحه؛ سقط‌ جنین؛ جنین ناقص‌الخلقه؛ مادهٔ 56 قانون جمعیت

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌محمدحسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

آسمانی، امید و همکاران. «چالش‌های اجرایی قواعد نفی عسروحرج، لاضرر و اضطرار در سقط‌ درمانی»، فقه پزشکی. دورۀ4، ش23، پاییز1389، 39تا69.

10.22037/mfj.v2i4-3.3572

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. الرسائل التسع «الفقهیة و الأصولیة» رسالة قاعدة نفی العسروالحرج. قم: کنگرۀ علامه آشتیانی(ره). 1383.

آهوران، نوشین. «بررسی ادلۀ جواز و حرمت سقط جنین»، حوراء. ش25. بی‌تا،

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الصادر. 1414ق.

اعرافی، علیرضا. درس خارج فقه: اجتهاد و تقلید. http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/arafi/ejtehad/94/940714/. 1394.

اکرمی، سیدمحمد و همکاران. «بررسی حقوقی غربالگری سلامت جنین و سقط درمانی در طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده»، حقوق پزشکی. دورۀ15، ش56، بهار1400، 505تا516.

انصاری، محمدعلی. الموسوعة الفقهیة المیسرة و یلیها الملحق الاصولى. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الحج. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1425ق.

بجنوردى، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. 1377.

بدری، تحسین. معجم مفردات اصول الفقه المقارن. تهران: المشرق. 1428ق.

پورصدقی، رضا. «اعتبارسنجی خوف حرج در جواز سقط درمانی»، فقه. دورۀ29، ش110، تیر1401، 74تا96.

https://doi.org/10.22081/jf.2022.63177.2447

تبریزى، میرزاموسى. فرائد الأصول مع حواشى أوثق الوسائل. قم: سماء قلم. 1388.

جلیلی، مجید. «سقط جنین از دیدگاه فقه شیعه»، نشریات مدارس، فصلنامۀ مشکات معرفت. س1، تابستان1393، .

حائرى، مرتضی. مبانى الأحکام فی أصول شرائع الإسلام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1424ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1416ق.

حسینی، محمد. الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول. دمشق: مرکز ابن‌ادریس الحلی للدارسات الفقهیة‏.2007م.

حسینی، محمد. معجم المصطلحات الاصولیة. بیروت: مؤسسة العارف. 1415ق.

حسینی‌خواه، سیدجواد. قاعدۀ لاحرج: تقریرات دروس استاد معظم حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). 1385.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. 1416ق.

حکیم، محمدسعید. المحکم فی اصول الفقه. قم: بی‌نا. 1414ق.

حماد، نزیه. معجم المصطلحات المالیة و الاقتصادیة فی لغة الفقهاء. دمشق: دار القلم. 1429ق.

خامنه‌ای، سیدعلی. اجوبة الإستفتائات. کویت: دار النبأ. 1415ق.

خوانسارى نجفی، موسى. رسالة فی قاعدة نفی الضرر. تهران: المکتبة المحمدیة. 1373ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول؛ مباحث الفاظ. قم: داوری. 1413ق.

خویی، ابوالقاسم. موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی. 1418ق.

دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. 1377.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوی و ادبی قرآن. ترجمۀ غلامرضا خسروی حسینی.  تهران: مرتضوی. 1374.

رشید پورایی، رؤیا و همکاران. «بررسی قوانین و مقررات سقط جنین در ایران و اروپا در همه‌گیری کووید 19»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی اراک. دورۀ23، ش5، آذر و دی1399، 697تا686.

http://dx.doi.org/10.32598/JAMS.23.COV.6394.1

رضایی، مهدیه. کاربرد قواعد فقهی در روابط زوجین. قم: جامعة الزهراء. 1400.

رفاعی، عبدالجبار. محاضرات فی اصول الفقه؛ شرح الحلقة الثانیة. قم: مؤسسة دار الکتاب الإسلامی. 1421ق.

روحانی، محمدصادق. القواعد الفقهیة: منتقى الأصول. قم: چاپخانۀ امیر. 1413ق.

زارعی سبزواری، عباسعلی. القواعدالفقهیة فی فقه الامامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1430ق.

سبحانی تبریزی، جعفر. الرسائل الأربع. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1415ق.

سبحانى تبریزى، جعفر. المحصول فی علم الأصول. قم: موسسۀ امام صادق(ع). 1414ق.

سبزوارى، عبدالاعلى. تهذیب الأصول. قم: المنار. بی‌تا.

ستوده، حمید، ابوالقاسم مقیمی حاجی. «سقط درمانی؛ تأملات فقهی و سیاست‌گذاری تقنینی»، مطالعات راهبردی زنان. دورۀ22، ش88، تابستان1399، 79تا119.

https://doi.org/10.22095/jwss.2021.248482.2473

سجادی امین، مهدی. «تبیین مبانی فقهی مؤثر در تطبیق قاعدۀ نفی عسروحرج بر مسائل فقهی خانواده»، مطالعات جنسیت و خانواده. س3، ش2، پاییز و زمستان1399، 33تا61.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.25381938.1394.3.2.2.4

سرور، ابراهیم حسین. المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة. بیروت: دار الهادی. 1429ق.

سیداشرفی، حسن. نهایة الإیصال: شرح فارسى اصول الفقه. قم: قدس. 1385.

سیستانی، علی. قاعدۀ لاضرر و لاضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی. 1414ق.

سیفی، علی‌اکبر. مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1425ق.

شاهین‌فرد، خاطره و همکاران. «شمول‌پذیری قاعدۀ لاحرج نسبت به حرج‌های غیرجسمانی و پیامدهای فقهی آن»، فصلنامۀ فقه پزشکی. دورۀ8، ش26و27، بهار و تابستان1395، 225تا255.

https://doi.org/10.22037/mfj.v8i27-26.15349

شبر حسینی، علی‌بن‌محمد. العمل الأبقى فی شرح العروة الوثقى. نجف: مطبعه النجف. 1383ق.

شیرازى، عبدالله. عمدة الوسائل فی الحاشیة على الرسائل. مشهد: مؤسسة امیرالمؤمنین للشئون العلمیة و الخیریة. 1427ق.

شیرازى، على. تعلیقة على فرائد الأصول. قم: مؤلف. 1328ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. 1404ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی. 1417ق.

صدر، محمدباقر. جواهر الأصول. بیروت: دار التعارف. 1415ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1365.

عاملی، یاسین عیسی. الإصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة. بیروت: دار البلاغة. 1413ق.

عراقى، ضیاءالدین. بدائع الافکار فی الأصول. نجف: المطبعة العلمیة. 1370ق.

غدیری، عبدالله‌عیسی‌ابراهیم. القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة. بیروت: دار الرسول الاکرم)ص(. 1418ق.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: نشر. 1410ق.

فیاض، محمداسحاق. تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی. قم: محلاتی. بی‌تا.

قلی‌زاده، احمد. واژه‌شناسى اصطلاحات اصول فقه‏. تهران: بنیاد پژوهش‌های علمی فرهنگی نور الاصفیاء. 1379.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1407ق.

محقق داماد، مصطفی. قواعد فقه: بخش مدنی. تهران: سمت. 1381.

مددی موسوی، سیدمحمود. درس خارج اصول. https://bayanbox.ir/view/5070482974978448950. 1394.

مرعی، حسین‌عبدالله. القاموس الفقهی. بیروت: دار المجتبی. 1413ق.

مروج، حسین. اصطلاحات فقهی. قم: بخشایش. 1379.

مروجى، على. تمهید الوسائل فی شرح الرسائل. قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1410ق.

مصطفوی، سیدکاظم. درس خارج اصول: اجتماع امرونهی. https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/mostafavi/osool/92/930303/. 1393.

مصطفوی، سیدکاظم. درس خارج اصول: قاعدۀ اشتغال یا بحث شبهات. https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/mostafavi/osool/95/951109/. 1395.

مصطفوی، محمدکاظم. القواعد الفقهیة. قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة. 1384.

معلوف، لویس. المنجد فی اللغة العربیة. تهران: ذوی القربی. 1380.

مکارم شیرازى، ناصر، بحوث فقهیة (مکارم)، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، اول، 1380.

مکارم شیرازی، ناصر. القواعد الفقهیة. قم: مدرسة الامام علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع). 1370.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیة. 1353.

ملکی اصفهانی، مجتبی. فرهنگ اصطلاحات اصول. قم: عالمه. 1379.

موسوی جزایری، سیدمحمدعلی. درس خارج اصول، اجتماع امرونهی؛ خصوصیات قید مندوحه. https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/jazayeri/osool/96/970201/.1397.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

نائینى، محمدحسین. اجود التقریرات. به‌تصحیح سیدابوالقاسم خوئی. قم: کتاب‌فروشی مصطفوی. 1352.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1415ق.

ولایی، عیسی. فرهنگ تشریحى اصطلاحات اصول‏. تهران: نی. 1387.

هاشمی شاهرودی، محمود. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). 1382ق.

همدانی، رضابن‌محمدهادی. مصباح الفقیه. قم: مؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث و مؤسسة النشر الاسلامی. 1416ق.