قاعدۀ فقهی لزوم تصویب قوانین خانواده بر پایۀ «معروف»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 11-38   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.78371.1428

نویسنده

بی بی رحیمه ابراهیمی^*

استادیار گروه فقه و حقوق، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه شهید مطهری (واحد خواهران مشهد)

چکیده

در تلاش برای تبیین احکام، حقوق و تکالیف زوجین، بهترین مسیر، تعیین اصل و قاعده است و حلِّ بسیاری از مسائل اختلافی و صدور احکام برای مسائل جدید با تأسیس قاعده ممکن خواهد شد. براساس آیات قرآن، به‌ویژه آیۀ شریفۀ «لَهُنَّ مثلُ الذی علیهِنَّ بِالمعروفِ» خداوند معیار «معروف» را در اختیار قرار داده است تا مسلمانان باتوجه‌به آن قوانین موردنیاز را تصویب کنند. معنای اصطلاحی معروف در حوزۀ خانواده مطابقت با چهار عنصر «عقل»، «شرع»، «اخلاق» و «عرف» است و وجود عنصر «عرف» به‌تنهایی، چنانچه با مخالفت جدی سایر عناصر مواجه نباشد،‌ کافی است. این نوشته با به‌کارگیری روش توصیفی‌تحلیلی و به‌شیوۀ اسنادی پس از بررسی دقیق معنای معروف و کشف معنای اصطلاحی آن در حوزۀ خانواده،‌ به تبیین مفاد قاعده، مستندات، گستره قلمرو و نوعی یا شخصی‌بودن معیارِ معروف پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

قاعدۀ فقهی؛ ‌ معنای معروف؛ معیار معروف؛ قوانین خانواده

مراجع

قرآن کریم

قانون حمایت از خانواده مصوب 1392

آخوندخراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. بی‌جا: آل‌البیت(ع). 1409ق.

آل‌سعدى، عبدالرحمن. تیسیر الکریم الرحمن‏. بیروت: مکتبة النهضة العربیة. 1408ق.

ابراهیمی،‌ بی‌بی رحیمه. «حق فرزندخواهی زوجین از یکدیگر از منظر فقه امامیه»، فقه و مبانی حقوق اسلامی. س53،‌ ش1، بهار و تابستان1399، 7تا24.

10.22059/jjfil.2020.307163.668978

ابراهیمی، بی‌بی رحیمه.‌ «حکم تکلیفی انجام کارهای منزل توسط زوجه ازمنظرِ فقه امامیه»، جستارهای فقهی و اصولی. س8، ش29، زمستان1401، 135تا160.

20.1001.1.24767565.1401.8.4.5.9

ابراهیمی،‌ بی‌بی رحیمه. «دیدگاه اطاعت زوجه براساس معیار معروف‌ از منظر فقه امامیه»، پژوهش‌های فقهی. ‌دورهٔ15، ش4،‌ زمستان1398، 641تا667.

10.22059/jorr.2019.262724.1008138

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. المهذب. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، 1406ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة الى نیل الفضیلة. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى. چاپ‌اول، 1408ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. چاپ‌سوم، 1414ق.

احمدیه، مریم. «معاشرت به معروف»، مطالعات راهبردی زنان.‌ ش52، تابستان1390، 185تا224.

20.1001.1.20082827.1390.13.52.6.7

ایروانى، باقر. دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری. قم: بی‌نا.‌ چاپ‌دوم، 1427ق.

بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر.‌ انوار التنزیل و اسرار التأویل. به‌تحقیق محمد مرعشلى. بیروت: دار احیاء التراث العربى. 1418ق.

تهانوی، محمدبن‌علی. کشاف اصطلاحات الفنون. لبنان: مکتبة لبنان. بی‌تا.

جصاص، احمدبن‌علی. احکام القرآن. به‌تحقیق محمدصادق قمحاوى. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏. 1405ق.

حسینى شیرازى، محمد. منتخب المسائل الإسلامیة. بی‌جا: بی‌نا.‌ بی‌تا.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقى. قم: دار التفسیر. 1416ق.

حلى، حسین. بحوث فقهیة. قم: المنار. چاپ‌چهارم، 1415ق.

خسروانى، على‌رضا. تفسیر خسروى‏. به‌تحقیق محمدباقر بهبودى. تهران: اسلامیه. 1390ق.‏ ‏

رضا،‌ محمدرشید.‌ تفسیر المنار. بی‌جا:‌ هیئة المصریة العامة للکتاب. ۱۹۹۰م.

زمخشرى، محمودبن‌عمر.‌ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی.‌ چاپ‌سوم، 1407ق.

سبزوارى، عبدالأعلى.‌ مهذب الأحکام. قم: المنار. چاپ‌چهارم، ‌1413ق.

سند، محمد. سند العروة الوثقى؛ کتاب النکاح. قم: فدک. 1429ق.

سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر.‌ الدر المنثور فى تفسیر المأثور. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى. 1404ق.

شاه عبدالعظیمى، حسین. تفسیر اثنا عشرى.‏ تهران: میقات. 1363.‏

شبر، عبدالله‏. الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین. کویت: الألفین‏. 1407ق.

شبیری زنجانی، موسى. کتاب نکاح. قم: رأى‌پرداز. 1419ق.

شریفی، عنایت. «نقش مصادیق فقهی و حقوقی معاشرت به معروف در تحکیم خانواده»، پژوهش‌نامهٔ معارف قرآنی؛ آفاق دین. س12، ش46، پاییز۱۴۰۰، 81تا106.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام الى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. بی‌تا.

صادقى، محمد. الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامى. چاپ‌دوم، 1365.

صافى، محمود. الجدول فى اعراب القرآن. بیروت: دار الرشید مؤسسة الإیمان. چاپ‌چهارم، 1418ق.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فى تفسیر القرآن‏. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. 1417ق.‏

طباطبایى قمى، تقى. الأنوار البهیة فی القواعد الفقهیة. قم: محلاتى، 1423ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن.‌ تفسیر جوامع الجامع. تهران: دانشگاه تهران.‌ 1377.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن‏. مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو. 1372.

طبرى، محمدبن‌جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة.‌ 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فى تفسیر القرآن. به‌تحقیق احمد قصیر عاملى. بیروت: دار احیاء التراث العربى. بی‌تا.

طیب، عبدالحسین‏. اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: اسلام. 1378.

عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان. معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة. بی‌جا: بی‌نا.‌ بی‌تا.

فاضل لنکرانى، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ النکاح. قم: مرکز فقهى ائمهٔ اطهار. 1421ق.

فیض کاشانى، ملامحسن. تفسیر الصافى. به‌تحقیق حسین اعلمى. تهران: صدر.‌ چاپ‌دوم، 1415ق.

قرشى بنابی، على‌اکبر. تفسیر احسن الحدیث. تهران: بنیاد بعثت‏. ‏1377.

قطب، سید. فى ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق. چاپ‌هفدهم،‌ 1412ق.

قطب راوندى، سعیدبن‌هبة‌الله. فقه القرآن.‌ قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى. چاپ‌دوم، 1405ق.

قمى مشهدى، محمدبن‌محمدرضا. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. به‌تحقیق حسین درگاهی.‌ تهران: وزارت ارشاد اسلامى. 1368.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

محقق داماد، سید مصطفى. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى. چاپ‌دوازدهم، 1406ق.

مدرسی، عباس. نموذج فی الفقه الجعفری.‌ قم: کتاب‌فروشى داورى.‌ 1410ق.

مراغى، احمدمصطفی.‌ تفسیر المراغى. بیروت: دار احیاء التراث العربى. بی‌تا.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. لبنان: اعلمی. بی‏تا.

مغنیه، محمدجواد.‌ تفسیر الکاشف. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر. الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل.‏ قم: مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى‌طالب، 1421ق. ‏

مکارم شیرازی، ناصر.‌ کتاب النکاح. قم: مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى‌طالب. 1424ق.

مکارم شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.‌ 1374.

نائینى، محمدحسین. فوائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. 1417ق.

نوبهار، حیم، سیده ام‌البنین حسینی. ‌«قاعدهٔ لزوم معاشرت به معروف در روابط زن و شوهر»، خانواده‌پژوهی.‌ دورهٔ11، ش41، س1394، 53تا72.

هدایت‌نیا، فرج‌الله. «ارزیابی قوانین خانواده»، مطالعات راهبردی زنان. ش25، 1383، 11تا45.