نظریۀ «استغلال» در حقوق کشورهای عربی و سنجش آن با نهادهای مشابه در فقه اسلامی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 9، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 211-238   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.79096.1457

نویسندگان

مهدی مفتخری¹؛ مجتبی زاهدیان^{* 2}؛ سید محمد مهدی قبولی درافشان³

¹دانشجوی دکتری گروه حقوق خصوصی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

³استاد گروه حقوق خصوصی، دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی،دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در کتب حقوقی معاصر کشورهای عربی نظریه‏ای تحت‌عنوان «استغلال» در ذیل مبحث ارکان عقد و در ضمن عیوب تراضی ذکر می‏شود. در این نوشته‏ها مصادیق عیوب اراده در جهل، غلط، تدلیس، اکراه و استغلال منحصر می‏شود. مراد از استغلال در باب معاملات آن است که ارادۀ فرد به‌هنگام معامله آن‏چنان معیوب باشد که طرف دیگر از آن سوء‌استفاده کند، اعم از آنکه این ضعف از حالتی درونی مانند سلطۀ پدر بر فرزند یا زوج بر زوجه یا کارفرما بر کارگر یا سببی مادی مانند نیاز به پول ناشی شده باشد. به‌هرحال، این ضعف یا عیب در اراده، عقد را از تعادل و هم‏وزنی خارج می‏سازد و براین‌اساس، تناسبی میان التزامات طرف قوی و ضعیف وجود نخواهد داشت. در حقوق کشورهای عربی تدابیر خاصی برای استغلال پیش‏بینی شده است ولی در فقه و به‌تبع حقوق ما گرچه مفاهیمی نزدیک به استغلال وجود دارد، ولی جای چنین نهادی خالی است. به نظر می‏رسد بتوان از ادلهٔ خاص مانند بیع نجش، تلقی رکبان، بیع استرسال و قواعد عمومی مانند قاعدهٔ عدالت، انصاف و قاعدۀ ممنوعیت اجحاف برای تأسیس این نهاد در فقه و حقوق ما بهره برد.

کلیدواژه‌ها

نظریهٔ استغلال؛ شروط تعسفی؛ بیع مضطر؛ غبن در قرارداد؛ نجش؛ بیع استرسال

مراجع

قرآن کریم. ترجمهٔ ناصر مکارم شیرازی.

قانون مدنی عراق.

قانون مدنی مصر.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث. قم: اسماعیلیان. چاپ‌چهارم، 1364.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی. غنیة النزوع فی علمَیِ الفروع و الأصول. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1417ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. قم: ادب حوزه. 1405ق.

ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن‌ابراهیم. البحر الرائق شرح کنز الدقائق. بی‌جا: دار الکتب الإسلامی. بی‌تا.

ابوعمرو، مصطفی احمد. موجز احکام قانون حمایة المستهلک. لبنان: منشورات الحلبی الحقوقیة. الطبعة الاولی، 2011م.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1415ق.

بودالی، محمد. حمایة المستهلک فی القانون المقارن؛ دراسة مقارنة مع القانون الفرنسی. الجزائر: دار الکتاب الحدیث. 2006م.

بورکبه، سعید. «نظریة الغبن بین الشریعه و القانون». دارالحدیث الحسنیة. سنة 1404ق. شماره4، 217 تا 250.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. الفارق. تهران: گنج دانش. چاپ‌سوم، 1395.

جواهری، حسن. «عقود الاذعان»، فقه اهل بیت(ع). ش34، 1425ق، 149تا182.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1410ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. بی‌جا: چاپ اسلامیه. چاپ‌پنجم، 1403ق.

حکیم، عبدالمجید. الکافی فی شرح القانون المدنی الأردنی و العراقی والیمنی فی الإلتزامات و الحقوق الشخصیة. عمان: الشرکة الجدیدة للطباعة. 1993م.

حماد، اسماعیل، الدرة، محمدظاهر. الإستغلال فی القانون المدنی الأردنی: دراسة مقارنة مع القانون المدنی العراقی. اردن: کلیة القانون. 2015م.

خطیب شربینی، محمدبن‌احمد. مغنی المحتاج الی معرفة الفاظ المنهاج. بیروت: دار الذخائر. 1990م.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. قم: مؤسسهٔ نشر و تنظیم آثار امام خمینی(ره). 1379.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. به‌قلم محمدعلی توحیدی. قم: داوری. بی‌تا.

دربال، آمال. «حمایة الطرف الضعیف من الشروط التعسفیة فی عقد التأمین، دراسة مقارنة»، نشریة الدراسات. الجزائر، 2016م، 279تا287.

دردیر، احمدبن‌محمد. الشرح الکبیر. نرم افزار المکتبة الشاملة الکبری.

رحیمی، حبیب الله، محمود زاده، خسرو. «مبانی نظریه اعتبار عقد احتمالی (مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و مصر)». پژوهش‏های حقوق تطبیقی. سال هجدهم. شماره 2، تابستان 1393. 103تا126.

روحانی، محمدصادق. منهاج الصالحین. قم: الفین. چاپ‌دوم، 1414ق.

زحیلی، وهبه. الفقه الاسلامی و ادلته. دمشق: دار الفکر. چاپ‌چهارم، بی‌تا.

سلطان، انور. مصادر الالتزام فی القانون المدنی الأردنی. اردن: دار الثقافة. 2007م.

سنهوری، عبدالرزاق احمد. الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

سنهوری، عبدالرزاق احمد. نظریة العقد. تهران: خرسندی. چاپ‌اول، 1391.

سی الطیب، محمدامین. الشروط التعسفیة فی عقود الاستهلاک، دراسة مقارنة، مذکرة ماجستیر فی القانون الخاص. تلمسان: کلیة الحقوق، جامعة ابی‌بکر. 2008م.

سیستانی، علی. منهاج الصالحین. قم: مکتب آیت‌الله العظمی سیستانی. چاپ‌اول، 1414ق.

شعبان، الفة حشیشة. عقود الاستغلال تحت التسمیة الأصلیة: دراسة مقارنة. تونس: الهیئة الوطنیة للمحامین. 2011م.

شوری، احمد سالم. «بحث الاستغلال»، نشریة المحاماه. اکتوبر 1954، العدد 2، 57تا59.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: داوری. چاپ‌اول، 1410ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌دوم، 1363.

صدر، محمدباقر. اقتصادنا. قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی. 1425ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1412ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. قم: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة. چاپ‌دوم، 1408ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الامامیة. تهران: مکتبة مرتضویه. 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1365.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. بی‌جا: آل‌البیت(ع). 1414ق.

علامه حلی، حسن‏بن‏یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ دوم، 1374.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب. مشهد: مرکز پژوهش‏های آستان قدس. چاپ‌اول، 1412ق.

عواطف، محی‌الدین. «احکام الشروط التعسفیة حمایة للمستهلک و إعادة للتوازن العقدی»، مجلة القانون العام الجزئری والمقارن. المجلد الرابع، العدد الأول، جانفی 2018م، 11تا25.

غانم، اسماعیل. النظریة العامة للالتزامات، مصادر الالتزام. بی‌جا: مکتبة عبدالله وهبة. بی‌تا.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. بی‌جا: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1409ق.

فرج الصدة، عبدالمنعم. مصادر الالتزام. بی‌جا: دار النهضة العربیة. 1994م.

فرج الصدة، عبدالمنعم. نظریة العقد فی قوانین البلاد العربیة. بیروت: دار النهضة العربیة. 1974م.

فرج، توفیق حسن، عدوی، جلال‌علی. النظریة العامة للالتزام. بیروت: منشورات حلبیة الحقوقیة. چاپ‌دوم، 2002م.

قافی، حسین. «ماهیت و میزان اعتبار قرارداد الحاقی». پرتال جامع علوم اسلامی، بدون ذکر شماره صفحه. نشریه فقه و حقوق. شماره 2، 1383.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌سوم، 1388ق.

مجلة الاحکام الشرعیة. لجنة مکونة من عدة علماء وفقهاء فی الخلافة العثمانیة. نشر نور محمد، کارخانه تجارتِ کتب، آرام باغ، کراچی. 1431ق.

محقق داماد، مصطفی. نظریهٔ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. بی‌جا: مرکز نشر علوم انسانی. چاپ‌پنجم، 1398.

محمد برّاج، جمعه. «الطلاق التعسفی و مدی مطابقته للاحکام الشرعیة»، نشریة الثقافة الاسلامیة. ش6، 2006م، 94تا124.

محمد رفاعی، احمد. الحمایة المدنیة للمستهلک ازاء المضمون العقدی. مصر: دار النهضة. 1994م.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر. 1414ق.

مظفر، محمود. نظریة العقد: دراسة قانونیة مقارنة باحکام الشریعة الاسلامیة. جدة: دار حافظ. 1422ق.

مهریزی، مهدی. «عدالت به‌مثابهٔ قاعدهٔ فقهی»، نقد و نظر. ش2و3، 1376، 184تا197.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1415ق.