اعتبار معرفت‌شناختی عرف در اخلاق سینوی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 11-25   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.87398.1323

نویسنده

حسن محیطی اردکان^*

هیئت علمی گروه اخلاق دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران

چکیده

ظهور یا رواج اندیشه‌های عرف­گرایانه در فضای اخلاق و پیامدهای اجتناب­ناپذیر آن بر تعاملات انسانی و در نهایت سعادت حقیقی بشر، بررسی تحلیلی و انتقادی چنین رویکردهایی را می‌طلبد. مسئله عرف را از ابعاد گوناگون می­توان بررسی کرد. پژوهش حاضر به هدف بازخوانی آراء حکمای اسلامی و با تمرکز بر بعد معرفت­شناختی عرف، به تحلیل مستند و استنباط دیدگاه اندیشمند بزرگ جهان اسلام یعنی ابن‌سینا پرداخته است. حاصل تتبع در آثار و اندیشه‌های ابن‌سینا  نفی تلازم باورها و اندیشه‌های عرفی از یک­سو و دستیابی به واقعیت سعادت­بخش اخلاقی از سوی دیگر است. تعابیر صریح ابن‌سینا  که حاکی از احتمال کذب باورهای عرفی، فقدان اعتبار خاستگاه‌های باورهای عرفی، مشروط بودن باورهای عرفی و ناسازگاری اعتبار مطلق باورهای عرفی با غایت اخلاق است بر نفی مطلق­انگاری اعتبار عرف تأکید می‌کند. از منظر ابن‌سینا باورهای اخلاقی عرفی نظری­اند و توجیه اخلاقی آن­ها نیازمند اقامه برهان است.

کلیدواژه‌ها

ابن‌سینا؛ عرف؛ باورهای عرفی؛ اعتبار معرفت‌شناختی؛ غایت اخلاق

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.  رساله منطق دانش­نامه علائی. به­تصحیح محمد معین و سید محمد مشکوه. تهران: دهخدا، 1353.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی البر و الإثم«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی علم الاخلاق«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی السعادة«. در رسائل الشیخ الرئیس ابن‌سینا. قم: انتشارات بیدار، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رساله فی اقسام العلوم العقلیه«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی العهد«. در تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات، القاهره: مطبعه هندیه، 1326ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الاشارات و التنبیهات، للخواجه نصیرالدین الطوسی، فخرالدین الرازی. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفا ‏)‏الهیات‏(‏. قم: مکتبة آیة الله المرعشی، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء: المنطق، القیاس. راجعه و قدم له ابراهیم مدکور، به­تحقیق سعید زاید. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۳۴۳ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القصیدة المزدوجة فى المنطق. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المبدا و المعاد. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دانشگاه مک گیل، 1363.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. النجاة فی الحکمة المنطقیة و الطبیعیة و الالهیة. قم: مکتبة المرتضویة، 1357ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. رسالة فى ما تقرر عنده من الحکومة. بی‌جا: داربیبلیون، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. رسائل اخرى لابن سینا (هامش شرح الهدایة الاثیریة). بی‌جا: بی­نا، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. عیون الحکمة. بی‌جا: دارالقلم، بی‌تا.

ابن فارس، ابی الحسین احمد. معجم مقاییس اللغة. به­تحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون. بیروت: دارالجبل، 1411ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، 1300ق.

ازهری، محمد بن احمد. معجم تهذیب اللغة. به­تحقیق ریاض زکی قاسم. بیروت: دارالمعرفة، 1422ق.

اصفهانی، محمد حسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. به­تحقیق رمضان قلی زاده مازندرانی. بی‌جا: بی­نا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، ابی القاسم حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا: دفتر نشر الکتاب، 1404ق.

سبزواری، ملاهادی. شرح الأسماء أو شرح دعاء الجوشن الکبیر. به­تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران، 1372.

فراهیدی ،خلیل بن احمد. العین. به­تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: دارالهمزة، 1405ق.

فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 2001م.

لاهیجی، عبدالرزاق. سرمایه ایمان. به­کوشش صادق لاریجانی آملی. تهران: الزهراء، 1364.

محدر، تقی. «بررسی نسبت دیدگاه اخلاقی ابن‌سینا با واقع‌گرایی اخلاقی». معرفت 201 (شهریور 1393): 35-45.

محیطی اردکان، حسن. «بررسی ادله قرآنی عرف­گرایان اثباتی در قلمرو اخلاق». قرآن شناخت 18 (بهار و تابستان 1396): 89-103.

محیطی اردکان، حسن. «توجیه گزاره‌های اخلاقی بر مبنای شهرت». معرفت اخلاقی 17 (بهار و تابستان 1394): 5-24.

محیطی اردکان، حسن. نقش عرف در ارزش اخلاقی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1397.

مصباح، مجتبی و عبدالله محمدی. مبانی اندیشه اسلامی (1): معرفت شناسی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1398.

مصباح یزدی، محمدتقی. شرح برهان شفا. به­تحقیق و نگارش محسن غرویان. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1386.

مظفر، محمد رضا. اصول فقه. قم: المعارف السلامیة، 1416ق.

Transliterated  Bibliography

Azharī, Muḥammad Ibn Aḥmad. Muʿjam Tahdhīb al-Lugha. researched by Rīyāż Zakī Qāsim. Beirut: Dar al-Maʿrifa, 2001/1422.

Farāhīdī, Khalīl ibn Aḥmad. al-ʻAyn. researched by Maḥdī Makhzūmī va Ibrāḥīm  Sāmarrāyī. Qum: Dār al-Hanzah, 1985/1405.

Fayyūmī, Aḥmad ibn Muḥammad. Miṣbāḥ  al-Munīr. Beirut: Maktaba Lubnān Nāshirūn, 2001/1422.

Ibn Fāris, Abī al-Ḥusayn Aḥmad. Muʿjam  Maqāyīs al-Lugha. researched by ʻAbd al-Salām Muḥammad Hārūn. Beirut: Dār al-Jabal, 1991/1411.

Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār Ṣādir, 1882/1300.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh.  al-Qaṣida al-Muzdawija fī al-Manṭiq. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, s.d.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla  fī al-ʻAhd” dar Tisʻa Rasāʾl fī al-Ḥikma wa al-Ṭabīʾiyāt, Cairo: Maṭbaʻa Hindīyah,1908/1326.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī al-Barr wa al-Ithm” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī Aqsām al-ʿUlūm al-ʻAqlīya” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī ʿIlm al-Akhlāq” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī Saʿāda” dar Rasā ʾil al-Shaykh al-Raʾīs Ibn Sīnā. Qum: Intishārāt-i Bīdār, s.d.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt, li-l-Khwājah Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī,  Fakhr al-Dīn al-Rāzī. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, 1984/1404.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʻāt-i Islāmī University of Tehran, McGill University, 1985/1363.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Najāh fī al-Ḥikma al-Manṭiqīya wa al-Ṭabīʻīya wa al-Ilāhīya. Qum: Maktaba Murtażavīya, 1978/1357.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Najāh min al-Gharq fī Baḥr al-Ḍalālāt. Tehran: Intishārāt-i University of Tehran, 1986/1364.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ (Ilāhīyāt). Qum: Maktaba Āyat Allāh Marʻashī, s.d.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ: al-Manṭiq, al-Qiyās. Rājiʻah wa Qadam lahu Ibrāḥīm Madkūr; researched by Saʿīd Zāyid. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, 1924/1343.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Rasāʾil Ukhrā li-Ibn Sīnā (Hāmish Sharḥ al-Hidāya al-Athīrīya). s.l. s.n. s.d.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Risālah fī mā Taqarar ʻindahu Min Ḥukūma. S.l. Dār Byblion, s.d.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Risālah Manṭiq Dānish Namah-yi ʻAlāʾī. ed. Muḥammad Muʿīn va  Sayyid Muḥammad Mishkāt. Tehran: Dihkhudā, 1974/1353.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. ʿUyūn al-Ḥikmah. S.l. Dār al-Qalam, s.d.

Isfahānī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Dirāya fī Sharḥ al-Kifāya. researched by Ramaḍān Qulīzādah Māzandarānī. s.l.: s.n. s.d.

Lāhījī, ʻAbd al-Razzāq. Sarmāyih Imān. researched by Sādiq Lārījānī Āmulī. Tehran: al-Zahrā, 1985/1364.

Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Sharḥ Burhān Shifā. researched by Muḥsin Gharavīyān. Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2008/1386.

Miṣbāḥ, Mujtabā va ʻAbd Allāh Muḥammadī. Mabānī Andīshih-yi Islāmī (1): Maʿrifatshināsī. Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2020/1398.

Muḥadir, Taqī. “Barrisī Nisbat Dīdgāh-i Akhlāqī Ibn Sīnā bā Vāqiʻgirāyī Akhlāqī”. Maʿrifat 201 (Shahrīvar 2015/1393): 35-45.

Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. “ Tawjīh Guzārih-hā-yi Akhlāqī bar Mabnā-yi Shuhrat”. Maʿrifat Akhlāqī 17 (spring and summer 2016/1394): 5-24.

Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. “Barrisī Adalah Qurānī ʻUrfgirāyān Isbātī dar Qalamrū Akhlāq”. Qurānshinākht 18 (spring and summer 2017/1396): 89-103.

Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. Naqsh ʻUrf dar Arzish Akhlāqī. Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2019/1397.

Muẓaffar, Muḥammad Riḍā. Uṣūl  al-Fiqh. Qum: al-Maʿārif al-Islāmīyya. 1995/1416.

Rāghib Iṣfahānī, Abī al-Qāsim Ḥusayn  ibn Muḥammad. al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurān. s.l. Daftar Nashr al-Kitāb, 1984/1404.

Sabzavārī, Mulā Hādī. Sharḥ al-Asmāʾ aw Sharḥ Duʻāʾ al-Jawshan Kabīr. researched by Najaf Qulī Ḥabībī. Tehran: University of Tehran, 1994/1372.