تحلیل انتقادی حجیت مذاق شریعت در استنباط احکام شرعی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 39-60   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.81075.1535

نویسندگان

سعید احمدی فرد^{* 1}؛ محمد باقری شاهرودی²

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

²مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم

چکیده

نوشتار حاضر به‌هدف نقد حجیت مذاق شریعت در استنباط حکم شرعی، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و رویکردی انتقادی و گردآوری اطلاعات و داده‌ها به‌شیوۀ کتابخانه‌ای نگاشته شده است.
مذاق شریعت واسطۀ میان ادله اجتهادی و فقاهتی است. بدین‌معنا که هرگاه دست فقیه از دلیل عام یا خاص در فرع فقهی تهی گشت قبل از مراجعه به ادلۀ فقاهتی با استکشاف مذاق شریعت از ادلۀ مختلف، در فروعات مختلف و استناد به آن به‌عنوان یک امارۀ ظنی، حکم فرع مزبور را کشف می‌کند. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که برای اثبات حجیت مذاق شریعت به‌عنوان منبع استنباط حکم، دلائلی ازجمله «سیرهٔ عقلا»، «اطمینان»، «حق الطاعة»، «ملاک حجیت خبر واحد»، «استشمام از روایات» و «استناد به استقرا» ذکر شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تمامی دلایل مذکور قابل نقد و ردّند و حجیت مذاق شریعت به‌عنوان منبع و مصدر استباط حکم شرعی مناقشه‌پذیر است و درنتیجه حکم به عدم‌حجیت آن داده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

حجیت مذاق شریعت؛ مذاق شریعت و استنباط احکام شرعی؛ امارهٔ ظنی

مراجع

آملی، محمدتقی. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. تهران: مؤلف. چاپ‌اول، 1380.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. کتاب ‏من لا یحضره الفقیه‏. به‌تحقیق و تصحیح على‌اکبر غفارى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.‏ چاپ‌دوم،‏1413ق.‏

ابن‌عاشور، محمدطاهر. مقاصد الشریعة الاسلامیة. قطر: وزارت الاوقاف و الشؤون الاسلامیة. 1425ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. به‌تحقیق و تصحیح عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏. 1404ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. چاپ‌سوم، 1414ق.

اراکی، محمدعلی. المکاسب المحرمه. قم: مؤسسهٔ در راه حق. چاپ‌اول، 1413ق.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول.‏ قم‏: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌نهم‏، ‏1428ق.‏

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقى. ‌بلغة الفقیه. تهران: مکتبة الصادق‌. چاپ‌چهارم، 1403ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح تاج اللغة. بیروت: دار العلم. 1410ق.

حرعاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعه. قم: آل‌البیت(ع)‏. چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی سیستانی، علی. الرافد فی علم الأصول. قم: لیتوگرافی حمید. چاپ‌اول، 1414ق.

حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. به‌تحقیق و تصحیح محمدباقر خالصى‌. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول‌، ‌1419ق.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. چاپ‌اول، 1416ق.

خمینى، مصطفی. تحریرات فی الأصول.‏ قم‏: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ‌اول‏، 1418ق.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1421ق.

خوئى، ابوالقاسم. ‌موسوعة الإمام الخوئی. به‌تقریر جمعى از بزرگان و اساتید. به‌تحقیق و تصحیح پژوهشگران مؤسسهٔ احیاء آثار آیت‌الله‌العظمى خویى. ‌قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ‌اول، ‌1418ق.

خوئی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح العروة؛ الإجتهاد و التقلید. قم: تحت اشراف جناب آقای لطفی. 1418ق.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خوئی. چاپ‌اول، 1422ق.

خوئی، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال. نرم‌افزار فقه نور.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: المنار-دفتر آیت‌الله سیدسبزواری. چاپ‌چهارم، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صدر، محمدباقر. المعالم الجدیدة للأصول. قم: کنگرهٔ شهید صدر. چاپ‌دوم، 1379.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الاصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1418ق.

صدر، محمدباقر. مباحث الأصول. قم: مطبعة المرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی. چاپ‌اول، 1408ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. به‌تحقیق احمد حسینی. بی‌جا: مؤسسة التاریخ العربی. چاپ‌دوم، 1429ق.

عراقى، ضیاء‌الدین. نهایة الأفکار. به‌تقریر محمدتقى بروجردى نجفى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، بی‌تا. ‏

عشایری، علی‌دوست. «استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، حقوقی اسلامی. ش22، پاییز1388، 7تا36.

علیشاهی، ابوالفضل. «حجیت مذاق شریعت و چالش‌های پیش‌روی آن»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی. ش20، تابستان1389، 91تا114.

علیشاهی، ابوالفضل، حسین ناصری مقدم. «چیستی و کارکردهای مذاق شریعت»، فقه و اصول. ش1/86، بهار و تابستان1390، 193تا157.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌دوم،1410ق.

کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر. کشف الغطاء عن خفیات مبهمات شریعة الغراء. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1422ق.

مددی، محمود. درس خارج اصول. جلسهٔ 46. تاریخ 25/9/96.

https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/madadi_mahmoud/osool/96/960925/

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد‏. تاج العروس من جواهر القاموس. به‌تحقیق و تصحیح على هلالى و على‏ سیرى. بیروت‏: دار الفکر. چاپ‌اول‏، 1414ق.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم‏: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌پنجم‏،‏1430ق.

مکارم شیرازی، ناصر. بحوث فقهیه هامه. مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابیطالب. چاپ‌اول، 1422ق.

مکارم شیرازی، ناصر. دایرة الفقه المقارن. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابیطالب. چاپ‌اول، 1427ق.

منتظری، حسینعلی. دراسات فی ولایت الفقیه. قم: فکر. چاپ‌دوم، 1409ق.

مؤمن قمی، محمد. مبانی تحریر الوسیله؛ کتاب حدود. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1422ق.

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول‌، 1417ق.

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین الأصول. تهران‏: مکتبة العلمیة الاسلامیة. چاپ‌دوم‏، ‏1378ق. ‏

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. به‌تقریر ابوالقاسم خوئی. قم‏: عرفان. چاپ‌اول‏، ‏1352.‏

نائینی، محمدحسین. فوائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، 1373.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1408ق.

همدانی ستوده، عندلیب. «مذاق شریعت جستاری در اعتبار و کارآمدی»، فقه اهل بیت. دورهٔ18، ش70 و 71، تابستان و پاییز1391، 106تا141.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. عروة الوثقی المحشی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.