نفثةالمصدورهای منثور فارسی؛ زیرگونه‌ای در منشآت

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 226، دی 1403، صفحه 131-101   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.88649.1602

نویسندگان

علی اکبر احمدی دارانی^{* 1}؛ اکرم هراتیان²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اصفهان، خوراسگان، اصفهان، ایران.

چکیده

در تاریخ نثر فنّی فارسی منشآتی پدید آمده‌ است که در آن برخی دیوانیان شرحی از احوال خویش را همراه با شکایت از روزگار نامساعد در قالب نامه‌ای انشا کرده‌اند که معروف‌ترین آنها به قلم زیدری نسوی در اوایل قرن هفتم هجری است و نام نفثةالمصدور به خود گرفته است. در نثر فارسی متون دیگری به نام نفثةالمصدور نامبردار شده‌اند؛ امّا نویسندگان این متون از دیوانیان محسوب نمی‌شوند و نوشتۀ آنها نیز به نثر فنّی نیست و موضوعِ مکتوب آنها با آنچه دیوانیان در این مکتوبات در نظر داشته‌اند، متفاوت است و از دایرۀ این نقثةالمصدورها خارج می‌شوند. در این نوشتار برخلاف پندار رایج محقّقان که با برشمردن ویژگی‌های سبکی نفثةالمصدورِ نسوی، درصددند که آن را انشایی یگانه‌ در تاریخ نثر فنّی نشان دهند، با در نظر گرفتن ویژگی‌هایی مشترکی چون قالب، موضوع، مخاطب، محتوا، ساختار، وجه بلاغی و مناسبات آن با منشآتی که در قالبِ نامه‌هایی بی‌نام، پیشتر و پس از روزگار او از دیوانیانی چون انوشروان خالد، نصراللّٰه منشی، بهاءالدّین محمّد بن مؤیّد بغدادی، نجم‌الدّین ابوالرّجاء قمی و عطاملک جوینی وجود دارد، امتداد انشای چنین مکتوباتی را از حدود نیمۀ قرن ششم تا پایان قرن هفتم نشان داده‌ایم و آنها را به نام نفثةالمصدور و در ردیف شکایت‌نامه‌های منثور که به نثر فنّی نوشته شده‌اند، به‌صورت زیرگونه‌ای در منشآت معرفی کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

نوع ادبی؛ نثر فنّی؛ منشآت؛ نامه؛ بثّ الشّکوی؛ نفثةالمصدور؛ زیدری نسوی؛ عطاملک جوینی؛ تسلیة الاخوان

مراجع

آذر بیگدلی، ل. (1398). آتشکدۀ آذر. تصحیح میرهاشم محدّث. امیرکبیر.

ابن اثیر. (1386ه./1996). الکامل فی التاریخ. دارصادر و داربیروت.

ابن حمدون، م. (1996). تذکرة الحمدونیة. به تحقیق احسان عبّاس و بکر عبّاس. دارصادر.

ابن الطّقطقی. (1418ه./1997م.). الفخری فی الآداب السّلطانیة و دول الاسلامیة. به تحقیق عبدالقادر محمّد مایو. دارالقلم العربی.

ابن الکربلائی، ح. (1344). روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح جعفر سلطان‌القرائی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ابوالرجاء قمی، ن. (1363). تاریخ الوزراء. به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ابوالرجاء قمی، ن. (1389). ذیل نفثةالمصدور. رونویس حسین مدرّسی طباطبایی. کتابخانه موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

افشار، ا. (1389). نگاهی به جنگ بیاضی مرعشی. در سفینه و بیاض و جنگ (صص. ۱۹۹-۲۴۴). سخن.

افندی، ع. (1401ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. به اهتمام محمود مرعشی و احمد الحسینی. الخیّام.

اقبال آشتیانی، ع. (1384). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی. به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء. انتشارات دانشگاه تهران.

اوحدی بلیانی. ت. (1389). عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح ذبیح‌اللّٰه صاحبکاری و آمنه فخر احمد. میراث مکتوب و کتابخانه موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی.

باستانی راد، ح. (1324). حبسیۀ مجیر بیلقانی. یادگار، ۲(۶)، 55-58.

بهاء‌الدّین بغدادی. (1385). التوسل الی الترسل. تصحیح و تحشیۀ احمد بهمنیار. اساطیر.

بهار، م. ت .(1370). سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی. امیرکبیر.

بیگ‌زاده، خ.، و یاری گلدرّه، س. (1394). دو ویژگی برجستۀ تاریخ الوزراء ابوالرجاء قمی. فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی و نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، ۸(۱)، 39-54.

بی‌‌نا. (1378). المختارات من الرسائل. به کوشش غلامرضا طاهر و ایرج افشار. بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

بی‌نا. (1389). تاریخ نهب تبریز. تحقیق و تصحیح سیدسعید میرمحمّد صادق. میراث بهارستان، 3، 309-348.

بی‌نا. (1401). تاریخ نهب تبریز. تحقیق و تصحیح سیدسعید میرمحمّد صادق. سنگلج.

بیهقی، ا .(1374). تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیّاض. علم.

بیهقی، ع. (1361). تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار و مقدمۀ محمّد بن عبدالوهاب قزوینی. فروغی.

تتوی، ا.، و آصف‌خان قزوینی. (1382). تاریخ الفی. به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. علمی و فرهنگی.

ترکۀ اصفهانی. (1351). چهارده رسالۀ فارسی. به تصحیح سیّدعلی موسوی بهبهانی و سیّدابراهیم دیباجی. چاپخانۀ فردوسی.

جوینی، ع. (1361). تسلیة ‌الإخوان. به تصحیح و تحشیۀ عباس ماهیار. گروه انتشاراتی آباد.

جوینی، ع. (1375). تاریخ جهانگشای. به تصحیح علّامه محمّد قزوینی. دنیای کتاب.

جوینی، ع. (ف681ق) [رسالۀ بی‌نام]، پاریس: کتابخانۀ ملّی. شمارۀ نسخه .Suppl. Pers. 206, ff.1b - 41b [نسخۀ خطی]. تألیفِ 681، بدون تاریخ کتابت.

حاجی خلیفه. (1067ق.). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. دارالکتب العلمیه.

حسام‌ خویی، ح. (1379). مجموعهْ آثار حسام‌الدّین خویی. تصحیح و تحقیق صغری عباس­زاده. میراث مکتوب.

حسینی، م. (1391). تحقیق و تعلیقه بر رساله‌ای از عطاملک جوینی. (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

حسینی، م. ت. (1394.). فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانۀ نورعثمانیه – استانبول. بنیاد فرهنگی شکوهی.

حسینی یزدی، م. (1388). العراضة فی الحکایة السلجوقیة. به کوشش مریم میرشمسی. بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

حمداللّٰه مستوفی، ح. (1381). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. امیرکبیر.

حمداللّٰه مستوفی، ح. (1396). ذیل تاریخ گزیده. به کوشش ایرج افشار. بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری سخن.

خاقانی، ب. (1373). دیوان. به کوشش ضیاءالدّین سجادی. زوّار.

خاقانی، ب. (1384). منشآت. تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن. انتشارات دانشگاه تهران.

خطیبی، ح. (1386). فنّ نثر در ادب پارسی. زوّار.

خوانساری، م. ب. (1390ق.). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. مکتب اسماعیلیان.

خیّام، ع. (1379). رباعیات خیام. تصحیح و تحشیه محمدعلی فروغی و قاسم غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. اساطیر.

دادبه، ا. (1381). بَثّ الشَّکوی. در دایرة المعارف بزرگ اسلامی. (ج. ۱۱، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، صص. 342‑346). مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

دانش‌پژوه، م.ت. (1346). تاریخ واقعۀ تبریز یا رسالة الواقعة الکبری فی تبریز یا نفثةالمصدور تبریز. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، 19(۸۳)، 362-363.

دهخدا، ع. ‌ا. (1373). لغت‌نامۀ دهخدا. انتشارات دانشگاه تهران.

ذبیحی، س. و خزانه‌دارلو، م. (1401). نقد آسیب‌شناسی کارنامۀ نفثةالمصدور پژوهی(تا پایان سال 1399 شمسی). پژوهشنامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، ۲۲(۱۰)، 149- 183. https://doi.org/10.30465/crtls.2023.39964.2513

رادویانی، م. (1362). ترجمان البلاغه. به تصحیح و اهتمام احمد آتش. اساطیر.

راغب اصفهانی، ح. (1999/1420ه.). محاضرات الادباء و محاورات الشّعراء و البلغاء. به تحقیق عمر الطبَّاع. شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم.

راغب اصفهانی، ح. (1396). نوادر. ترجمه و تألیف محمّدصالح بن محمّدباقر قزوینی. به اهتمام احمد مجاهد. انتشارات دانشگاه تهران.

راوندی، م. (1386). راحة الصدور و آیة السرور. به سعی و تصحیح محمّد اقبال. اساطیر.

رشید‌الدّین فضل‌اللّٰه. (1358). سوانح الأفکار. به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه. کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.

رشید وطواط، م. (1376). لطایف الامثال. به تصحیح حبیبه دانش‌آموز. اهل قلم و میراث مکتوب.

زامباور. (2536). نسب‌نامۀ خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام. ترجمۀ محمّدجواد مشکور. کتابفروشی خیّام.

زیدری نسوی. (1308). نفثةالمصدور با مقدمه به قلم رضاقلی‌خان هدایت. شرکت سهامی طبع کتاب.

زیدری نسوی. (1365). سیرت جلال‌الدّین مینکبرنی. به تصحیح مجتبی مینوی. علمی و فرهنگی.

زیدری نسوی. (1370). نفثةالمصدور. تصحیح و تحقیق امیرحسن یزدگردی. ویراستار.

سرّامی، ق. (1375). بَثُّ الشَّکوی. در دانشنامۀ جهان اسلام.( زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، ج. ۲، صص. 242-‍‏245.). بنیاد دایرة المعارف اسلامی.

سروری،‌ ا. (1394). قصیده‌ای‌ از ابوالمعالی نصراللّٰه منشی. ادب فارسی. ۱(۲)، 115-124.

 https://doi.org/10.22059/jpl.2015.54172

سعدی، م. (1398). گلستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. خوارزمی.

سورآبادی، ع. (1380). تفسیر سورآبادی. به تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. فرهنگ نشر نو.

شفیعی کدکنی. م. ر. (1390). مکاتبات خواجه نصیر طوسی و صدرالدّین قونوی. گزارش میراث، ۵(۴۵)، 10- 12.

شفیعی کدکنی، م. ر. (1393). خُرَندِز یا جَزیدَر. بخارا، 99، 26-29.

شمس منشی، م. (1395). دستورالکاتب فی تعیین المراتب. تصحیح و تحقیق علی‌اکبر احمدی دارانی. مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

شمیسا، س. (1389). انواع ادبی. میترا.

صدر قونیوی، ا. (1349). روضة الکتّاب و حدیقة الالباب. به تصحیح و تحشیۀ میر ودود سیدیونسی. مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

صفا، ذ. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. فردوس.

صفدی، ص. (1381ه.-1962). کتاب الوافی بالوفیات. به تصحیح هلموت ریتر. دارالنشر.

ظفری، و. (1388). حبسیه‌سرایی در ادب فارسی. امیرکبیر.

عرب‌پور، ا. (1384). نامۀ جلال‌الدّین دوانی در دفاع از خود. در برگ بی‌برگی [یادنامۀ استاد رضا مایل]. (به کوشش نجیب مایل هروی، صص. 535-537). طرح نو.

عوفی، م. (1361). لباب الالباب. به تصحیح ادوارد براون. کتابفروشی فخر رازی.

غزّالی، م. (1351). نصیحة الملوک. به تصحیح جلال همایی. انجمن آثار ملّی.

غیوری، م.، و خزانه‌دارلو، م، ع .(1401). بررسی روایی و نقد ژانری نفثةالمصدور. نقد و نظریۀ ادبی، ۷(۲)، 115- 146.

فتوحی، م. (1390). سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. سخن.

فقیه ملک‌‌مرزبان، ن.، و صابری تبریزی، ز. (1397). شیوه‌های اقناع خواننده در نفثةالمصدور. پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، ۵۰، 49-76.

قربانی، ر. (1399). سندی نویافته برای شناسایی سرایندۀ قصیدۀ ام‌الکواعب. شعر پژوهی، 12(۱)،150-175. https://doi.org/10.22099/jba.2019.29869.3055

قزوینی، م .(1389). مقدّمۀ قدیم شاهنامه. در هزارۀ فردوسی (زیر نظر و اشراف مهدی محقّق، صص. 177- 202). مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک­گیل.

قزوینی م. (1388). یادداشتهای قزوینی. به کوشش ایرج افشار. انتشارات دانشگاه تهران.

قمی، ع. ( 1379-1421ق.). نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم و یلیه نفثة المصدور فیما یتجدد به حزن العاشور. دارالمکتبة الحیدریه.

کریستن‌سن، آ. (1367). ایران در زمان ساسانیان ترجمۀ رشید یاسمی. امیرکبیر.

محفوظ، م. (1994). تراجم المؤلفین التونسیین. دارالغرب الاسلامی.

محمّد بن یغمور. (1395). سفینۀ ترمد. به کوشش امید سروری. دکتر محمود افشار و سخن.

مدنی، ع .( 2006/1426ق.). رحلة ابن معصوم مدنی او سلوة الغریب و اسوة الأریب. تحقیق شاکر هادی شکر. الدار العربیة الموسوعات.

مدنی، ع. (1968/1388ق.). انوار الربیع فی انواع البدیع. به تحقیق شاکر هادی شکر. مطبعة النعمان.

مرزبان ‌بن رستم. (1376). مرزبان‌نامه. تحریر سعدالدّین وراوینی، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن. اساطیر.

مستوفی بافقی، م. (1385). جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار. اساطیر.

منشی، م. (2536). همایون‌نامه. به اهتمام رکن‌الدّین همایونفرّخ. چاپخانۀ خرّمی.

منشی کرمانی، ن .(1364). نسائم الأسحار من لطائم الأخبار. به تصحیح میرجلال‌الدّین حسینی ارموی «محدّث». اطّلاعات.

مؤتمن، ز. (بی‌تا). شعر و ادب فارسی. چاپخانۀ تابش.

میرخواند، م. (1339). تاریخ روضة الصفا. کتابفروشی­ مرکزی و پیروز.

مینوی، م. (1351). نقد حال. خوارزمی.

میهنی، م. (1389). آیین دبیری. تصحیح و توضیح اکبر نحوی. مرکز نشر دانشگاهی.

نصراللّٰه منشی. (1371). ترجمۀ کلیله و دمنه. به اهتمام مجتبی مینوی طهرانی. امیرکبیر.

نصیرالدّین طوسی. (1373). اخلاق ناصری. ه تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. خوارزمی.

نظام‌الدین یحیی بن صاعد بن احمد. (1394). حدائق السّیر. زیر نظر محمّد پارسانسب. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

نفیسی، س. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. کتابفروشی فروغی.

نوریان، م. (1375). از شیراز تا بخارا و غزنین. مجلّۀ زبان و ادبیات فارسی، ۴(۱۲)، 5-20.

وحید بهبهانی، آ. م. ج. (1413ق.). فضایح الصوفیه به ضمیمۀ تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین. انصاریان.

وصّاف الحضره، ع .(1853). تاریخ وصّاف. به اهتمام محمّدمهدی اصفهانی. بمبئی. [چاپ افست رشدیه. کتابخانۀ ابن سینا و کتابخانۀ جعفری تبریز. آبانماه 1338].

هدایت، ر. (1382). مجمع الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. امیرکبیر.

هندوشاه بن سنجر. (1357). تجارب السّلف. به تصحیح و اهتمام عباس اقبال. کتابخانۀ طهوری.

یاقوت حموی. (1993). معجم الادباء. تحقیق احسان عبّاس. دارالغرب الاسلامی.

یوسف اهل. (ف784ق؟). فرائد غیاثی. استانبول: کتابخانۀ فاتح، شمارۀ نسخه ۴۰۱۲. [نسخۀ خطی]. تألیفِ 831 ق، کتابتِ 877 ق.