معرّفی و بررسی خوابنامه‌ای کهن به نام المعتبر فی علم التعبیر

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 226، دی 1403، صفحه 100-77   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.88395.1596

نویسندگان

سعیده دهقان نیری¹؛ سلمان ساکت^{* 2}؛ عبدالله رادمرد²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علو م انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

در این مقاله اثری کهن به نام المعتبر فی علم التعبیر معرّفی می‌شود که به زبان فارسی و احتمالاً در ناحیۀ غرب ایران نوشته شده است. ابراهیم‌بن اسماعیل‌بن ابراهیم بکری زنجانی شیرازی (د: 683 ق. در شیراز)، محدّث شافعی‌مذهب این خوابنامه را در سال 666 ق. تألیف و به خواجه شمس‌الدّین محمّد جوینی، وزیر خوش‌نام ایلخانان اهدا کرده است. تا کنون از این اثر تنها یک نسخه شناخته شده که با توجّه به قرائن متنی احتمالاً همان نسخۀ مؤلّف است که در سال 666 ق. به رشتۀ تحریر درآمده است. این نسخۀ منحصربه‌فرد در مجموعۀ عموجه‌ حسین پاشا در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول نگهداری می‌شود و میکروفیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است. در این مقاله، علاوه بر معرّفی دست‌نویس اثر، مؤلّف و مذهب او، منابعش در تألیف این کتاب، ساختار متن و وجوه اهمیّت آن بررسی شده است. برخی از منابع مؤلّف در تألیف این اثر عبارت است از: القادری فی التعبیر، التحبیر فی علم التعبیر، تعبیر الرؤیا ابن‌ قتیبه، تعبیر الرؤیا ارطامیدورس افسسی ترجمۀ حنین‌بن اسحاق.

کلیدواژه‌ها

ابراهیم‌بن اسماعیل بکری زنجانی شیرازی؛ تعبیر خواب؛ التحبیر فی علم التعبیر؛ القادری فی التعبیر؛ المعتبر فی علم التعبیر

مراجع

ابرقوهی، ا. (830 ق.). تعبیر سلطانی. در کتابخانۀ فاتح استانبول. شمارۀ نسخه 3652. [نسخۀ خطی].

الأفسسی، ا. (1964). تعبیر الرؤیا. نقله من الیونانیّة الی العربیة حنین‌بن اسحاق، قابله بالأصل الیونانی و حقّقه و قدّم له: توفیق فهد. المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیة.

اقبال، ع. (1365). تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری. امیرکبیر.

آقا بزرگ تهرانی. (1403ق.). الذریعة الی تصانیف الشّیعة. دارالأضواء.

باغستانی، ا. (1390). خوابگزاری. دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل (ج. 16، صص. 217-228). بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی.

بکری، ا. (666 ق.). المعتبر فی علم التعبیر. در مجموعۀ عموجه‌ حسین پاشا در کتابخانۀ سلیمانیه. شمارۀ نسخه 273. [نسخۀ خطی].

تفلیسی، ح. (1394). کامل التعبیر. تصحیح مختار کمیلی. مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

حافظیان بابلی، ا. (1384). نسخه‌پژوهی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

حسینی، م. ت. (1394). فهرست نسخه‌های خطی فارسی چهار کتابخانه ترکیه. اوراق عتیق، ۴(4)، 753-813.

خوابگزاری. (1346). با تصحیح و مقدّمه ایرج افشار. بنیاد فرهنگ ایران.

خالقی مطلق، ج. (1391). یادداشتهای شاهنامه (بخش دوم و سوم). مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی).

دانش‌پژوه، م. ت. (1348). فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. دانشگاه تهران.

درایتی، م. (1389). دنا (فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

درایتی، م. (1390). فنخا (فهرستگان نسخه‌های خطی ایران). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

دفتر کتبخانۀ عموجه حسین پاشا. (1310 ق.). در سعادت.

الدینوری، ن. (2000). التعبیر فی الرؤیا أو القادری فی التعبیر. دراسة و تحقیق فهمی سعد. عالم الکتب.

الدینوری، ع. (2001). تعبیر الرؤیا. عُنِیَ بتحقیقه ابراهیم صالح. دارالبشائر.

الذهبی، م. (1409ق.). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. تحقیق عمر عبدالسّلام تدمری. دارالکتاب العربی.

رازی، م. (1354). التحبیر فی علم التعبیر. به اهتمام ایرج افشار. بنیاد فرهنگ ایران.

السلامی، م. (1420ق.). تاریخ علماء بغداد المسمی منتخب المختار. صححه و علق حواشیه المحامی عبّاس العزاوی. الدار العربیة للموسوعات.

صادقی، م. (1396). خوابگزاری. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی (ج. ۲۳، صص. ۳-۸). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

عیوضی، ز. (1394). نسخه‌شناسی و بررسی الگوی اندیشه‌ای رساله‌های تعبیر خواب؛ از دورۀ تیموری به عصر صفوی (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه تهران.

عیوضی، ز.، و ملایی توانی، ع. (1398). بررسی تغییرات مذهبی رساله‌های تعبیر خواب از دورۀ تیموری به عصر صفوی و قاجار. مطالعات تاریخ اسلام، ۱۱(42)، 111-129.

البنداری، ف. (1350ق.). الشاهنامه. صححها و علّق علیها و قدّم لها عبدالوهاب عزام. دارالکتب المصریة.

فردوسی، ا. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

قره‌بلوط، ع. (2005). معجم المخطوطات الموجودة فی مکتبات إستانبول و آناطولی. دارالعقبة.

قره‌بلوط، ع.، و قره‌بلوط، ا. ط. (2006). معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم (المخطوطات و المطبوعات). دارالعقبة.

قلانسی نسفی، م. (1385). ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق. تصحیح عارف نوشاهی. میراث مکتوب.

کحّاله، ع. ر. (1376ق.). معجم‌ المؤلّفین. المکتبة العربیة.

کمیلی، م. (1382). رؤیا و تعبیر آن در متون عرفانی و تفسیری تا اواخر قرن ششم هجری (رسالۀ منتشرنشدۀ دکتری). دانشگاه شیراز.

گذشته، ن. (1369). ابن سیرین. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی (ج. 3، صص. 734-736). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

گزاره‌ای از بخشی از قرآن کریم تفسیر شنقشی. (2535). تصحیح محمّدجعفر یاحقّی. بنیاد فرهنگ ایران.

لوری، ب. (2007). تعبیر الرؤیا فی الاسلام. ترجمة دالیا الطوخی. الهیئة المصریة العامة للکتاب.

محمّدبن محمّد النّصر. (890ق.). زاد المقوین. کتابخانۀ موزۀ کابل (منتقل‌شده به آرشیو ملّی افغانستان). شمارۀ نسخه 34. [نسخۀ خطی].

المقدسی، ا. (2000). البدر المنیر فی علم التعبیر. ضبط و تحقیق و تعلیق حسین‌بن محمّد جمعة. مؤسسة الریّان.

همدانی، ی. (657ق.). الکشف عن منازل السائرین إلی الّله. مجموعۀ نافذ پاشا در کتابخانۀ سلیمانیه. شمارۀ نسخه 438. [نسخۀ خطی].

Fahd, T. (1966). La divination arabe études religieuses, sociologiques et folkloriques sur le milieu natif de l'Islam. Brill.

Türkiye yazmaları toplu kataloğu: İstanbul. (1987). Kütüphaneler Genel Müdürlüğü.