گذار از واژه‌نامه‌نگاری به فرهنگ‌نویسیِ گویشی؛ مطالعۀ موردیِ واژگان‌شناسی نام‌‌واژه‌های انواع بُز و گوسفند در گویش‌های لامِردی و بختیاری

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 226، دی 1403، صفحه 164-133   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87907.1581

نویسنده

داوود پورمظفری^*

دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

بهره‌گیری گویش‌پژوهان از قابلیت‌های معنی‌شناسی ساختارگرا و اصول فرهنگ‌نویسیْ مطالعاتِ موجود در حوزۀ واژگان‌شناسی گویشی را به سطح فرهنگ‌نویسی ارتقا می‌دهد. در این پژوهش برای نشان دادن ظرفیت‌ رویکردهای حوزه‌های واژگانی و مؤلفه‌های معنایی در به‌دست‌دادن تعاریف جنس‌وفصلی در فرهنگ‌های گویشی، روابط مفهومی در میان مجموعه‌ای از نام‌واژه‌های انواع بز و گوسفند در چند گویش فارسی مطالعه شده است. خودِ این مجموعه‌ها از چندین زیرمجموعۀ دیگر تشکیل می‌شوند که بر پایۀ مؤلفه‌های معنایی نژاد، جنسیت، سن، باروری، زایمان، رنگ‌ مو، شکل و حالت گوش‌ و چند مؤلفۀ دیگر قابل‌تمایز، صورت‌بندی و تعریف‌ هستند. تجربۀ نگارنده در استخراج نام‌واژه‌های انواع بز در گویش لامِردی (رایج در جنوب استان فارس) و مطالعۀ برخی اطلاعات مهم و تکمیلی از گویش بختیاری و چند گویش دیگر، همچنین بررسی واژه‌نامه‌های گویشی و داده‌های گویش‌شناسی نشان می‌دهد گویش‌پژوهان باید از واژگان‌شناسیِ مبتنی بر مصاحبۀ صرف با گویش‌وران گذر نموده و مطالعات خود را به سطح فرهنگ‌نویسی ارتقا دهند. در این سطح، آنان باید دست‌کم برای استخراج فهرست کاملی از واژگان مادّی گویش‌ها از ظرفیت معنی‌شناسی ساختارگرا بهره ببرند تا برای تدوین کلان‌ساختار فرهنگ گویشی فهرستِ کامل‌تر و دقیق‌تری از واژگان گویشی را برای ثبت در جایگاه سرمدخل‌های فرهنگ تدوین کنند و در خردساختار آن نیز قادر به ارائۀ تعریف‌‌های جنس‌وفصلی گردند. بدون توجه به پژوهش‌های تکمیلی زبان‌شناختی، تحقیقات میدانیِ گویش‌شناسان همواره دو نقص عمده خواهد داشت: یکی، فوت‌شدن تعداد قابل‌توجهی از نام‌واژه‌های دام‌های اهلی (در اینجا بز و گوسفند) و دیگری، تعاریف ناقص یا مبهم از نام‌واژه‌های استخراج‌شده.

کلیدواژه‌ها

گویش‌پژوهی؛ فرهنگ‌نویسی گویشی؛ گویش لامِردی؛ نام‌واژه‌های بز؛ نام‌واژه‌های گوسفند

مراجع

آذرلی، غ. (1387). فرهنگ واژگان گویش‌های ایرانی. هزار.

افضل طوسی، ع. (1391). گلیمْ حافظِ نگارۀ بز کوهی از دوران باستان. نگره، 21، 54-67.

اله‌دادی دستجردی، ز.، دولت‌آبادی، م. (1395). اصطلاحات دامداری در شهرستان سبزوار (روستای دولت‌آباد). فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلّی ایران زمین، ۲(۶)، 1-21.

اِوَنز، و.،گرین، م. (1399). الف‌ـ‌ب زبان‌شناسی شناختی. ج. 1، ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی. آگاه.

پالمر، ر. ف. (1381). نگاهی تازه به معنی‌شناسی. ترجمۀ کورش صفوی. کتاب ماد.

جبّاره ناصرو، ع.، شعبانی، ب. (1400). واژه‌ها و اصطلاحات دامداری در گویش سیاخ دارنگون فارس. زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، 13، ۱۲۹-۱۳۹.

حاجیانی، ف.، و جبّاره، ع. (1392). واژه‌ها و اصطلاحات ویژۀ دامداری در گویش کوهمرّۀ نودان، جروق و سرخی فارس. زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، 3، 183-۲۰۰.

حسین‌آبادی، ز.، و صفورا، ژ. (1399). بنیان‌های نمادین و اعتقادی در نقوش سنگ‌نگاره‌های درّه‌نگاران سراوان. نشریۀ هنرهای زیبا‌ـ‌هنرهای تجسمی، 25(۲)، 65-74.

دَمیری، م. (1395). خواص الحَیَوان [ترجمۀ حیات الحَیَوان]. ترجمۀ خواجه محمدتقی تبریزی. به تصحیح فاطمه مهری. مرکز نشر دانشگاهی.

دیگار، ژ. پ. (1369). فنون کوچ‌نشینان بختیاری. ترجمۀ اصغر کریمی. آستان قدس رضوی.

راهنمای گردآوری گویش‌های ایرانی. (1400). انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

رضایتی کیشه‌خاله، م.، و خادمی ارده، ا. (1387). فرهنگ موضوعی تالشی به فارسی. انتشارات دانشگاه گیلان.

رضایی، ی. (1395). واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به دام و دامداری در گویش لری باوی. زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، 6، 185‏-196.

رهیده، م.، و عقیقی حاتمی‌پور، م. (1393). مطالعۀ مفاهیم نقش‌مایۀ بز در نمدهای استان کرمانشاه. گلجام، ۱۰(۲۵)، 5‑۲۸.

زمرّدیان، ر. (1379). راهنمای گردآوری و توصیف گویش‌ها. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

سرلک، ر. (1381). واژه‌نامۀ گویش بختیاری چهارلنگ. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سلامی، ع. (1381الف). بررسی واژگان دام‌داری در گویش دوانی. نامۀ فرهنگستان، ۵(۳)، 110-121.

سلامی‌، ع. (1381ب). فرهنگ گویش دوانی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سلامی، ع. (1383). گنجینۀ گویش‌شناسی فارس. ج. ۱. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

صادقی، س.، جوانمردزاده، ا.، رضالو، ر.، و هادیان دهکردی، م. (1402). بررسی ساختار اجرایی و ریخت‌شناسی نقوش حیوانی رنگین‌نگاره‌های استان لرستان (مطالعۀ موردی: کوهدشت و پلدختر). پیکره، ۱۲(۳۱)، 68-78. http://doi.org/10.22055/pyk.2023.42766.1366

صفوی، ک. (1387). درآمدی بر معنی‌شناسی. سورۀ مهر.

صفوی، ک. (1399). واژه. انتشارات علمی.

طباطبایی، س. ح.، و طباطبایی، س. ح. (1393). گردآوری و بررسی واژگان و اصطلاحات دامداری در گونۀ زبانی سَطوِه. فرهنگ و ادبیات عامه، ۲(۴)، 159-182. 

عامری، ج.، و طباطبایی، س. ح. (1396). واژگان و اصطلاحات شترداری در گونۀ زبانی طُرود. فرهنگ و ادبیات عامه، ۵(۱۶)، 217-‏242.

عبدُلی [کلوری]، ع. (1363). فرهنگ تاتی و تالشی. دهخدا.

عسگری، ن. (1384). شیوۀ دامداری در منطقۀ الموت قزوین با تکیه بر دانش بومی. نامۀ انسان‌شناسی، ۴(۷)، 67-94.

فرهادی، م. (1379). نگاهی به انواع گله و شبان و یاریگری در چرانیدن دام ‌چکنه (خرده‌مالکی) در ایران. تحقیقات جغرافیایی، ۱۵(۳-۴)، ۱۳۵-‏۱۶۶.

قدردان مشهدی، ع. [دامپزشک]. (1402). مصاحبه و ارتباطات شخصی.

قطره، ف. (1396). واژه‌نامۀ توصیفی فرهنگ‌نویسی. نویسۀ پارسی.

قیصری، ا. (2535/۱۳۵۵). منظومه‌ای به شعر دری نظیر درخت آسوریک. در مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحققات ایرانی (ج. 2، صص. 362-378). به کوشش محمدرسول دریاگشت. انتشارات دانشگاه ملی ایران.

کریمی، ا. (1352). دامداری در ایل بختیاری. هنر و مردم، ۱۳(129-130)، 42-55.

کشاورزی، س.،صیادکوه، ا.، و باهنر، ش. (1397). گردآوری و بررسی واژگان و اصطلاحات کم‌کاربرد در گویش لری دهستان دشت‌روم. فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلّی ایران‌زمین، ۸(۳)، 85-100.

کیا، ص. (1390). واژنامۀ شصت‌وهفت گویش ایرانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

گندمکار، ر. (1399). فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی. علمی.

گیررتز، د. (1393). نظریه‌های معنی‌شناسی واژگانی. ترجمۀ کورش صفوی. علمی.

مراغی، ع. م. (1388). منافع حَیَوان. تصحیح محمد روشن. بنیاد موقوفات افشار.

معتمدی، م. (1390). قصۀ میش و رَز؛ منظومه‌ای فارسی‌-‌یهودی به شیوۀ درخت آسوریگ. نثر پژوهی ادب فارسی، 30(27)، 301‏-318.

معروفی اقدم، ا.، حاجی‌زاده، ک.، رضالو، ر.، افخمی، و ب.، طهماسبی، ف. (1399). تحلیلی بر طرح و نقوش و بررسی ریشه‌های تاریخی قوچ‌های سنگی در گورستان‌های دورۀ اسلامی ایران. نگره، ۱۵(56)، 121-137. http://doi.org/10.22070/negareh.2020.3126

ملک‌زاده، م. ج. (1380). فرهنگ زرقان: واژه‌نامۀ لهجۀ فارسی مردم زرقان فارس. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

ملکی، ن. (1383). بررسی واژه‌های دام‌داری در گویش کلهری. گویش‌شناسی، ۱(3)، 57-63.

نجفی، ف. (1399). مطالعۀ تحلیلی و تطبیقی نقوش بز در سنگ‌نگاره‌های منطقۀ شترسنگ خراسان رضوی با نقوش مشابه در فلات ایران. نگره، ۱۵(56)، 89-107. http://doi.org/10.22070/negareh.2020.3123

Asmussen, J. P. (1973). Studies in Judeo-Persian literature. Brill.

Hartmann R. R. K., & James, G. (2002). Dictionary of lexicography. Routledge.