نمود مؤلف در اسطوره ‏پردازی صائب تبریزی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 11-30   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2024.88216.1308

نویسنده

مژده مخلصی^*

دانش آموختۀ دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

صائب تبریزی، شاعر بزرگ مکتب اصفهان، در خلق اشعار خویش توجهی ویژه به اسطوره‏ها داشته و از بسیاری از شخصیت‏های اساطیری برای بیان مفاهیم و مضامین خود بهره برده است. او در کنار شیوۀ معمول و مرسوم اسطوره‏پردازی، رویکردی متفاوت را نیز در تلمیح‏آوری در آثار خود به نمایش می‏گذارد. وی از زاویه‏ای نامتعارف به اساطیر نگریسته و طرزی دیگر را در پرداختن به آن­ها برگرفته است. بخش عمدۀ این نوع نگاه را می‏توان برخاسته از درک و دریافت متفاوت شاعر نسبت به جایگاه خویش و واقعیت پیرامون دانست. نوشتار حاضر، با اتخاذ نظریه‏پردازی داده‏بنیاد به­عنوان روش تحقیق، انحاء بروز این دریافت متفاوت را در اسطوره‏پردازی صائب می‏کاود و چگونگی خودارجاعی و بازنمایی شاعر به­عنوان آفرینندۀ اثر را در این شیوۀ پرداختن به اسطوره‏ها به بررسی می‏نشیند. این پژوهش، تلمیحات صائب را نمایندۀ خودآگاهی شاعر دانسته و اسطوره‏پردازی او را نمودی از نگاه فردی و ویژۀ وی یافته است، نگاهی متأمل و آمیخته با واقع‏گرایی و انسان‏مداری که افسانۀ محض را نپسندیده و نپذیرفته، و سعی در تغییر آن دارد.

کلیدواژه‌ها

اسطوره ‏پردازی؛ تلمیح؛ خودارجاعی؛ صائب تبریزی؛ مکتب شعر اصفهان (سبک هندی)

مراجع

قرآن کریم، سورۀ مبارکۀ یوسف.

استراوس، آنسلم و جولیت کربین. مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریۀ زمینه‏ای. ترجمۀ ابراهیم افشار. تهران: نی، 1395.

استویکیتسا، ویکتور. زایش تابلو: فرانقاشی در آغاز دوران مدرن. ترجمۀ فریده فرنودفر. تهران: گیلگمش، 1400.

اکبری، منوچهر. «جمال یوسف در آینۀ خیال صائب». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش. 160 (زمستان 1380): 99-77.

امیری‏فر، عاطفه. تجلی اسطوره در دیوان صائب تبریزی. پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور قزوین، دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی، 1391.

امیری ‏فیروزکوهی، سیدکریم. مقدمه بر کلیات صائب تبریزی. تهران: خیام، 1333.

بابایی، شهربانو؛ طلوعی آذر، عبدالله  و فاطمه مدرسی. «کارکرد عرفانی عناصر اسطوره‏ای، دینی و ملی در غزل‏های صائب تبریزی». عرفان اسلامی 16، ش. 62 (زمستان 1398): 69-87.

پورنامداریان، تقی. داستان پیامبران در کلیات شمس. تهران: سخن، 1394.

تربیت، محمدعلی. دانشمندان آذربایجان. تدوین غلامرضا طباطبایی‏مجد. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.

حکیم‏آذر، محمد. «هنجارشکنی در شعر صائب تبریزی». ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی 2، ش. 2 (بهار 1385): 39-56.

خاکپور، محمد. «پژوهشی در تلمیحات شعر صائب و تصرفات وی در آن». سبک‏شناسی نظم و نثر فارسی 35، ش.1 (بهار 1396): 75-92.

دانایی‏فرد، حسن و سیدمجتبی امامی. «استراتژی‏های پژوهش کیفی: تأملی بر نظریه‏پردازی داده‏بنیاد». اندیشه مدیریت 1، ش. 2 (پاییز و زمستان 1386): 69-97.

  HYPERLINK "https://doi.org/10.30497/smt.2007.104"  https://doi.org/10.30497/smt.2007.104

ده‏بزرگی، غلامحسین. «اشاره‏ای به اسطوره‏های مذهبی در دیوان صائب تبریزی». هنر و مردم، ش. 182 (آذر 1356): 26-30.

زرین‏کوب، عبدالحسین. با کاروان حلّه؛ مجموعۀ نقد ادبی. تهران: علمی، 1379.

شفیعی‏کدکنی، محمدرضا. شاعر آینه‏ها. تهران: آگه، 1396.

شفیعی‏کدکنی، محمدرضا. صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه، 1396.

صائب، محمدعلی. دیوان صائب تبریزی، به­تصحیح محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی، 1391.

صفا، ذبیح‏الله. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس، 1392.

فتوحی، محمود. «سبک هندی»، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، زیر نظر اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن، 1397.

قهرمان، محمد. برگزیده اشعار صائب و دیگر شعرای معروف سبک هندی. تهران: سمت، 1383.

قهرمان، محمد. مقدمه بر دیوان کلیم همدانی. مشهد: آستان قدس رضوی، 1369.