تحلیل ابعاد شخصیتی حضرت ابراهیم(ع) و نمرود براساس نظریۀ رشد و تباهیِ اریک فروم

علوم قرآن و حدیث

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 191-213   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.89929.1747

نویسنده

احسان ناصری سراب بادیه^*

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

رویکرد برخی از نظریات روان‌شناسیِ نوین راجع به دین اسلام و داستان‌های قرآن ‌کریم می‌تواند ابزاری کلیدی در درک عمیق‌تر تفسیر آیات الهی برای انسان معاصر باشد. اریک فروم، روان‌شناس آلمانی، دیدگاهی مثبت دربارۀ دین دارد. ازنظر فروم، دین به‌مثابۀ یک ایدئولوژی فکری و عملی مدون، ابزاری ضروری برای بقای هر فرهنگ در گذشته و آینده به شمار می‌رود. او بر این باور است که شخصیت انسان همواره متأثر از محرک‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی است که در بستر جامعه بر سرنوشت بشریت در طول زمان سایه افکنده‌اند. به‌این‌ترتیب، انسان همواره در کشمکش میان دو نیروی خیر و شر، که فروم از آن‌ها با عناوین «رشد و تباهی» یاد می‌کند، قرار دارد و نقشی محوری در شکل‌گیری شخصیت انسان و تعیین جهت‌گیری وی به‌سوی اعتلا یا انحطاط ایفا می‌کنند.
جستار حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و براساس اتخاذ رویکرد اریک فروم در پی آن است تا آیات قرآنی مرتبط با حضرت ابراهیم(ع) و نمرود که به‌ویژه در سوره‌های بقره و انبیا ذکر شده‌اند و نیز حالات رفتاری و کنش‌های درونی و بیرونی شخصیت‌های حضرت ابراهیم(ع) و نمرود در قرآن، که نمایانگر جهت‌گیری اعتلایی آن حضرت در مقابلِ روند تباهی و انحطاط نمرود است، را بررسی و به این نتیجه دست یابد که مؤلفه‌های رشد در شخصیت حضرت ابراهیم، به‌ویژه در ابراز شوق به زندگی در مسیر طاعت و بندگی خالق، استقلال از مادر مثالی به‌مثابۀ ایثار و جهاد نفس، عشق به خالق، کنش بازتابی، درخورِ ‌شناسایی است. در مقابل، مؤلفه‌های تباهی در شخصیت نمرود در اَشکال مرده‌گرایی، وابستگی به مادر مثالی به‌مثابۀ قدرت دنیوی، خودشیفتگی افراطی و خشونت انتقام‌جویانه نمود یافته است.

کلیدواژه‌ها

حضرت ابراهیم(ع)؛ نمرود؛ اریک فروم؛ رشد و تباهی؛ شخصیت

مراجع

قرآن کریم

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌عجیبه، احمدبن‌محمد. البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1419ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر، 1407ق.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل (تفسیر البیضاوی). بیروت: دار الإحیاء التراث العربی، 1412ق.

ثعلبی، احمدبن‌محمد. الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی). بیروت: دار الإحیاء التراث العربی، 1422ق.

خازن، علی‌بن‌محمد. لباب التأویل فی معانی التنزیل (تفسیر الخازن). بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

رام نات، شرما. «فلسفۀ دین؛ حقایق و ابهام‌ها». کیهان فرهنگی. ترجمۀ بیژن بهادروند. ش111(1373): 10-13.

روشنفکر، کبرا، زینب جرونده، افشین جرونده. «بررسی داستان بت‌شکنی و در آتش افکنده‌شدن حضرت ابراهیم بر پایۀ الگوی روایی گریماس». دو فصلنامۀ مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم. ش2(بهمن 1398)، 11-31.

https://doi.org/20.1001.1.26455714.1398.6.3.1.0

 شنقیطی، محمدامین. اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن. بیروت: دار الفکر، 1415ق.

شولتز، دوان پی، سیدنی الن شولتز. نظریه‌های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش، 1392.

صفایی سنگری، علی، سلیمان کریمی. «بررسی و تحلیل داستان حضرت ابراهیم(ع) براساس نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف». فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی-قرآنی. س11، ش2(1403): 48-65.

https://doi.org/10.22034/paq.2024.2022540.3814

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی، 1417ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه و تصحیح هاشم رسولی. تهران: فراهانی، 1363.

طبری، محمدبن‌جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: الرسالة، 1415ق.

طیّب، سیدعبدالحسین. اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: اسلام، 1378.

عبدی، مالک، یوسف طاهری، نجمه محیایی. «بررسی نظام طرح داستان حضرت ابراهیم(ع) در قرآن کریم با تکیه‌ بر نظریهٔ پی‌رنگ لاری وای». زبان و ادبیات عربی. دورهٔ9، ش17(شهریور1396): 157-172.

https://doi.org/10.22067/jall.v8i17.54269

فخر رازی، محمدبن‌عمر. تفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب. بیروت: دار الفکر، 1401ق.

فروم، اریک. انسان برای خویشتن. ترجمهٔ اکبر تبریزی. تهران: کتابخانهٔ بهجت، 1370.

فروم، اریک. دل آدمی. ترجمهٔ گیتی خوش‌دل. تهران: پیکان، 1378.

فروم، اریک.گریز از آزادی. ترجمهٔ عزت‌اله فولادوند. تهران: مروارید، 1391.

فرهنگی، سهیلا، زینب کاظم‌پور. «کانون روایت در داستان حضرت ابراهیم(ع) براساس دیدگاه ژنت». فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی و بلاغی. دورهٔ2، ش4(آذر1393): 9-19.

https://journals.pnu.ac.ir/article_1884.html

فیست، جس، جی گریگوری. نظریه‌های شخصیت. ترجمهٔ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش، 1390.

قرطبی، محمدبن‌احمد. تفسیر القرطبی. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

مبارک، فیصل. توفیق الرحمن فی دروس القرآن. ریاض: دار العلیان، 1416ق.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. تفسیر نمونه. تهران: احسان، 1387.

مکارم شیرازی، ناصر. الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل‌. قم: مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى‌طالب(ع)، 1379.

ملاابراهیمی، عزت، محمدتقی زند وکیلی، نرجس بیگدلی. «تحلیل شخصیت موسی(ع) و فرعون در قرآن کریم براساس نظریهٔ رشد و تباهی اریک فروم». فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی-قرآنی. دورهٔ11، ش2(تیر1403): 34-47.

https://doi.org/10.22034/paq.2024.2015822.3782

نسفی، عبدالله‌بن‌احمد. مدارک التنزیل و حقائق التأویل. بیروت: دار تحقیق الکتاب، 2018م.

هورنی، کارن. عصبانی‌های عصر ما. ترجمهٔ ابراهیم خواجه ‌نوری. تهران: جم، 1366.

یوسفی، ناصر. بازخوانی اریک فروم. تهران: مرکز، 1392.