بررسی مبانی تداوم اهلیت تملک بعد از مرگ

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 11-36   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.80889.1531

نویسندگان

احمد ادیبی¹؛ محمد مهدی الشریف^{* 2}؛ علیرضا آرش پور²

¹دانشجوی دکتری گروه حقوق، دانشکدهٔ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشیار گروه حقوق، دانشکدهٔ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

بسیاری از‌حقوق‌دانان به تأسی از اطلاق مادهٔ 956‌ قانون مدنی، مرگ را پایان‌بخشِ اهلیت انسان دانسته‌ و متوفا را فاقد اهلیت قلمداد‌ کرده‌اند. شکی نیست که «اهلیت استیفا» و «آن بخش از اهلیت تمتع»، که ذاتاً قابلیت بقای بعد از فوت را ندارد؛ همانند حقوق ناشی از زوجیت، با مرگ از بین می‌رود؛ اما «حق داشتن ملک» و «اهلیت تملک» به‌عنوان یکی از جلوه‌های اهلیت تمتع، بعد ازمرگ، به‌صورت محدود امکان بقا و تداوم دارد. اصولاً شریعت اسلام اهلیت تملک را مختص به انسان زنده ندانسته و برای نهادهایی نظیر «وجوهات شرعیه» و «وقف»، اهلیت تملک در نظر گرفته است. براساس نتایج این پژوهش، ‌که به‌روش توصیفی‌تحلیلی انجام پذیرفته، دانسته می‌شود که اطلاق مادهٔ 956‌ قانون مدنی قابل اتکا نبوده و‌ امکان تداوم مالکیت پس‌ از مرگ و حتی تملک جدید پس از فوت، در موارد خاص پذیرفته شده است. مصداق بارز مورد اول را باید در بقای «ماترک موضوع دَین مُستغرَق» در مالکیت شخص متوفا و عدم‌انتقال ‌آن به وراث جست و ‌مصادیق مالکیت جدید پس‌از مرگ نیز عبارت‌اند‌ از: «مالکیت متوفا بر دیۀ ناشی از جنایت بر میت»، «مالکیت تقدیری بر دیۀ قتل»، «عودت مالکیت مبیع به متوفا ‌درصورت فسخ ورثه» و «مالکیت متوفا بر اشیایی ‌که قبل ‌از فوت سبب‌ آن‌ها را ایجاد کرده ‌است؛ همچون صیدی‌ که بعد از مرگ صیاد در تور ماهیگیری می‌افتد.»

کلیدواژه‌ها

اهلیت تملک پس ازمرگ؛ اهلیت متوفا؛ بقای مالکیت پس از مرگ؛ تملک جدید پس از مرگ؛ اهلیت تمتع میت

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. حاشیة المکاسب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ۱۴۰۶ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کتاب فی الوقف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. کتاب القضاء. قم: المؤتمر العلامة الآشتیانی(ره). چاپ‌اول، 1425ق.

آقامهدوی، اصغر، مهدی حبیبیان. «بررسی اهلیت شخص حقوقی در فقه و حقوق»، دو فصلنامۀ علمی ‌تخصصی پژوهشنامۀ فقهی. س2، ش2، ۱۳۹۳، ۲۷تا۵۰.

آقانظری، حسن. «بررسی فقهی حقوقی شخصیت حقوقی»، حقوق اسلامی. س۱۴، ش54، ۱۳۹۶، ۹۷تا۱۲۵.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. موسوعة ابن‌ادریس الحلی. قم: دلیل ما. 1387.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410‍ق.

ابن‌سعید، یحیی‌بن‌احمد. الجامع للشرائع. به‌تصحیح جعفر سبحانی تبریزی. قم: سید الشهداء العلمیة. 1405ق.

اراکی، محمدعلی. رسالة فی الارث. قم: در راه حق. 1371.

اعرافی، علیرضا. فقه تربیتی. به‌تحقیق محمدقاسم رجایی. قم: اشراق و عرفان. 1397.

امامی خوانسارى، محمد. الحاشیة الأولى على المکاسب. بی‌جا: 1332ق.

امین، سیدعلیرضا. «درآمدی بر نظریۀ شخصیت حقوقی در فقه امامیه»، تمدن حقوقی. ش9، 1400، 541تا557. doi: 10.22034/lc.2022.141396

انصاری، قدرت‌الله، محمدجواد فاضل لنکرانی. احکام و حقوق کودکان در اسلام. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). 1392.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: دار الذخائر. چاپ‌اول، 1411ق.

باریکلو، علی‌رضا. اشخاص و حمایت‌های حقوقی آنان. تهران: مجد. ۱۳۸۷.

بهرامی حسین، محمدحسن بیاتی. «تأملی در شرعیت «شخصیت حقوقی»»، دو فصلنامۀ علمی‌ترویجی مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق. س13، ش39، 1398، 45تا66. doi: 10.22034/fvh.2019.3555

بیهقی نیشابوری کیدری، محمدبن‌حسین. اصباع الشیعة بمصباح الشریعة. به‌تحقیق ابراهیم بهادری. قم: مؤسسة الإمام الصادق(ع). 1374.

تبریزی، جواد. ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب. قم: مهر. 1412ق.

تبریزی، جواد. تنقیح مبانی الأحکام. قم: دار الصدیقة الشهیدة(س). 1378.

ترحینی عاملی، محمدحسن. الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة. بی‌جا: دار الفقه. 1385.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، عبیدالله‌بن‌مسعود صدرالشریعه الثانی. شرح التلویح على التوضیح لمتن التنقیح فی اصول الفقه. به‌تصحیح زکریا عمیرات. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1416ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشریعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). ۱۴۱۶ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. تهران: اسلامیة. ۱۳۷۲.

حسنی، هاشم معروف. نظریة العقد فی الفقه الجعفری. بیروت: مکتبة هاشم. بی‌تا.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1432ق.

حکیم، محمدتقی، علی عبدالحکیم صافی، علیان رشدی. الضمان فی الفقه الإسلامی. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، المعاونیة الثقافیة. 1431ق.

حکیم، محمدسعید. الاحکام الفقهیة. نجف: دار الهلال. 1428ق.

حکیم، محمدسعید. منهاج الصالحین. قم: دار الهلال. 1433ق.

خوئی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح المکاسب. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی. 1425ق.

خوئی، ابوالقاسم. محاضرات فی المواریث. به‌تقریر محمدعلی خرسان. قم: السبطین(ع). 1424ق.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. قم: انصاریان. 1417ق.

خوئی، ابوالقاسم. موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی. 1430ق.

داوودی، سعید، ناصر مکارم شیرازی، جمعی از محققین. نقش فقهای شیعه در حل مسائل مستحدثه. قم: امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1397.

رجبی، عبدالله. «ضمان در هوش مصنوعی»، مطالعات حقوق تطبیقی. ش۲، ۱۳۹۸، ۴۴۶تا۴۵۸. doi: 10.22059/jcl.2019.274782.633787

رشتی، حبیب‌الله. کتاب القضاء. قم: دار القرآن الکریم. چاپ‌اول، 1401ق.

رضوانی، صادق. بررسی تحلیلی و تطبیقی جرائم قذف، افترا و توهین. تهران: فرهنگ سبز. 1389.

روحانی، محمدصادق. فقه الصادق. قم: مؤلف. بی‌تا.

روحانی، محمدصادق. منهاج الفقاهة. قم: انوار الهدی. چاپ‌پنجم، 1429ق.

ساکت، محمدحسین. دیباچه‌ای بر دانش حقوق. تهران: ثالث. 1387.

شاکری، ابولحسن، داوود کرمی گلباغی. «بررسی ربودن مال از قبر در فقه و حقوق کیفری ایران»، فصلنامۀ تخصصی فقه ‌و مبانی حقوق اسلامی. س6، ش19، ۱۳۹۸، 107تا۱۲۳.

شبیری زنجانی، موسی. المسائل الشرعیة. قم: الفقاهة. ۱۳۸۷.

شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. به‌شرح محمد کلانتر. قم: داوری. ۱۴۱۰ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌على. حاشیة الإرشاد. قم: مؤسسـة النشر الإسلامى. 1414ق.

شهیدی، مهدی. تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: حقوقدان. 1377.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على. حاشیة الإرشاد. قم: مؤسسـة النشر الإسلامی. 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1362.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. معجم الفقه الجواهر. بیروت: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة. 1417ق.

صافی گلپایگانی، لطف‌الله. التعزیر: احکامه و حدوده. قم: دفتر معظم‌له. بی‌تا.

صیمری، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار الهادی. 1420ق.

طباطبایی قمی، تقی، غالب سیلاوی. مصباح الناسک فی شرح المناسک. قم: محلاتی. ۱۴۲۵ق.

طباطبایی، محمدکاظم. حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان. 1410ق.

طباطبایی، محمدکاظم.‌ سؤال و جواب. گردآوری مصطفی محقق داماد و رضا استادی. به‌تحقیق حسن وحدتی شبیری و محمود مدنی بجستانی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. ۱۳۷۶.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیه. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة. چاپ‌سوم، 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی. ۱۴۰۰ق.

عراقی، ضیاء‌الدین. کتاب القضاء. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا(ع). 1370.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث. 1423ق.

علوی قزوینی، سیدعلی. «وضعیت حقوقی ترکۀ مدیون در دوران تصفیه»، فقه ‌و مبانی حقوق اسلامی. س46، ش1، 1392، ۹۶تا۱۱۸. doi:  10.22059/jjfil.2013.36689

علوی گرگانی، محمدعلی. منهج الناسکین. قم: دفتر حضرت آیت‌الله علوی گرگانی. ۱۳۹۱.

عمران، محمد. الأسس العامة فی القانون. بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیة. 2002م.

غلامعلی‌زاده کجو، محمد، اسماعیل رضایی. «بررسی شخصیت حقوقی ترکه»، دومین کنفرانس بین‌المللی و ملی مطالعات مدیریت حسابداری و حقوق. 1399، 22تا40.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار(ع). چاپ‌اول، 1418ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی. الوافی. اصفهان: مکتبة الإمام امیرالمؤمنین علی(ع). ۱۴۰۶ق.

قاسم‌زاده، عاتکه. «اهلیت جنین و ادارۀ اموال او»، فقه اهل بیت. س۱۴، ش۵۶، 1387، ۱۷۶تا۱۹۰.

قبولی درافشان، سیدمحمدمهدی، سیدمحمدهادی قبولی درافشان. «بررسی فقهی‌حقوقی ترکه پس از فوت متوفی»، نشریۀ علمی‌پژوهشی فقه‌ و حقوق اسلامی. س4، ش7، 1392، ۱۴۹تا۱۷۶.

قدرتی، فاطمه. «مبانی تداوم شخصیت حقوقی انسان پس از مرگ در مذاهب خمسه و حقوق موضوعه»، آموزه‌های فقه مدنی. دانشگاه علوم اسلامی رضوی. ش12، 1394، 47تا68.

قنبری رباطی، ثریا، علی‌اکبر فلاح. «ماهیت شخصیت حقوقی در فقه ‌و حقوق اسلامی»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی فقه‌ و مبانی حقوق اسلامی. س6، ش۱۹، ۱۳۹۳، ۴۱تا۵۲.

کاشف‌الغطاء نجفی، حسن‌بن‌جعفر. انوار الفقاهة: کتاب المیراث. نجف: کاشف‌الغطاء. چاپ‌اول، 1422ق.

کرباسی، محمدابراهیم‌بن‌علی. الإرث فی الفقه الجعفری. بیروت: الأعلمی. ۱۴۳۱ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. ١٤٣٠ق.

گلپایگانی، محمدرضا. القضاء و الشهادات. به‌تقریر علی حسینی میلانی. قم: حقایق. چاپ‌دوم، 1413ق.

گلپایگانی، محمدرضا. بلغة الطالب فی التعلیق علی بیع المکاسب. به‌تقریر علی حسینی میلانی. قم: خیام. 1399ق.

گلپایگانی، محمدرضا. هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم. 1413ق.

لطفی، اسدالله. مبادی فقه. قم: هجرت. 1380.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۴۰۳ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار. به‌تحقیق مهدی رجایی. قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره). ۱۴۰۶ق.

محسنی، محمدآصف. القواعد الأصولیة و الفقهیة فی المستمسک. قم: پیام مهر. ۱۳۸۲.

محسنی، محمدآصف. معجم الأحادیث المعتبرة. قم: ادیان. 1434ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. 1408ق.

محقق داماد، مصطفی، محمد مهریار. «شخصیت حقوقی زکات در منظر فقهی و ارتباط آن با بیت‌المال». فقه‌ و مبانی حقوق اسلامی. س53، ش2، ۱۳۹۹، 423تا۴۴۱. doi: 10.22059/jjfil.2021.293181.668948

مدرس، محمدعلی. کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 1380.

مدرسی، محمدتقی. الفقه الاسلامی. بیروت: مرکز العصر للثقافة و النشر. 1431ق.

مرتضوی، سیدضیاء. «شخصیت و اهلیت حقوقی دولت در فقه»، فصلنامۀ تخصصی دین و قانون. ش۱۴، ۱۳۹۵، 49تا85.

مشکینی اردبیلی، علی. التعلیقة علی الشرائع الاسلام. به‌تحقیق مرتضی سیدابراهیمی. تهران: دار الحدیث. 1392.

مغنیه، محمدجواد. فقه الامام جعفر الصادق. قم: انصاریان. 1379.

مفید، محمدبن‌محمد. سلسله مؤلفات الشیخ المفید. به‌تحقیق علی میرشریفی. بیروت: دار المفید. 1414ق.

مکارم شیرازی، ناصر. بحوث فقهیة هامة. قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). ۱۴۲۲ق.

موسوی بجنوردی، محمد، فائزه مقتدایی. «ذمه از دیدگاه فقه امامیه با رویکردی بر نظرات امام خمینی(س)»، پژوهشنامۀ متین. س15، ش۵۹، ۱۳۹۲، 1تا31.

موسوی گلپایگانی، جمال‌الدین‌احمد. رسائل. نجف: المطبعة الحیدریة. چاپ‌اول، 1370.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. رسائل المیرزا القمی. به‌تحقیق عباس تبریزیان و دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم (شعبۀ خراسان). قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۸۵.

میلانی، محمدهادی. المحاضرات فی فقه الإمامیة: کتاب الزکاة. به‌تحقیق فاضل حسینی میلانی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. چاپ‌اول، 1355.

میرشکاری، عباس، خدیجه مظفری. «مسئولیت مدنی ناشی از ورود زیان بدنی به متوفا»، فصلنامۀ مطالعات حقوق خصوصی. ش2، 1396، 363تا378.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1415ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، مؤسسهٔ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). المعجم الفقهیة لکتب الشیخ الطوسی. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). 1424ق.

هدایت‌نیا، فرج‌الله. حقوق غیرایرانیان در جمهوری اسلامی ایران. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص). ۱۳۸۸.

همدانی، رضابن‌محمدهادی. مصباح الفقیه. به‌تحقیق محمد باقری. قم: المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث. 1376.