طبقه‌بندی انواع و عوامل نقض حریم میراث قنات ایرانی (مطالعه موردی: قنات‌های شهرستان‌های شرقی استان کرمان)

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 7، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 33، آذر 1403، صفحه 59-72   

نوع مقاله: مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v11i3.2403-1319

نویسنده

ناهید کمال الدینی^*

گروه مدیریت جهانگردی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

پرونده زنجیره‌ای قنات ایرانی که شامل 11 قنات برجسته است، در سال 2016 با تأیید دو معیار از معیارهای شش‌گانه یونسکو به فهرست میراث جهانی اضافه شد. این ثبت، اهمیت بالای قنات‌ها را در شکل‌گیری و پایداری سکونت‌گاه‌های انسانی در فلات مرکزی ایران تأیید می‌کند. از سوی دیگر، تعهدات بین‌المللی ناشی از قوانین یونسکو بر لزوم حفظ و بهبود وضعیت این میراث زنده تأکید دارند. بااین‌حال، مطالعات نشان می‌دهد وضعیت قنات‌های ایران روزبه‌روز نگران‌کننده‌تر می‌شود. نقض حریم قنوات یکی از مشکلات اساسی است که سلامت ساختار قنات، میزان و کیفیت آب آن‌ها را تهدید می‌کند. در این پژوهش توصیفی که با روش کیفی و ابزار مصاحبه عمیق انجام شد، 30 نفر از افراد مطلع در مناطق بم، نرماشیر، فهرج، گنبکی و ریگان بررسی شدند. این منطقه قنات‌هایی با قدمت، تعداد و آبدهی بالا دارد، اما با مشکلات گسترده‌ای ناشی از نقض حریم قنوات مواجه است. نتایج تحقیق شش عامل اصلی را شناسایی کرد: آگاهی ناکافی مردم، دسترسی محدود به اطلاعات درباره قنات‌ها، ضعف در مستندسازی و تهیه نقشه، کمبود قوانین مناسب، عدم پشتوانه اجرایی برای قوانین موجود و ضعف مدیریت محلی. این عوامل نقش مهمی در تداوم نقض حریم قنات‌ها در این مناطق داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

قنات ایرانی؛ حریم قنات؛ شرق استان کرمان؛ شهرستان بم؛ تحلیل محتوا

مراجع

ابی‌زاده، الناز. (۱۳۸۹). نگرشی بر قنات با محوریت آموزش و احیاء فناوری بومی، فرهنگ و معماری ایرانی. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، ۳(۵)، ۱-۲۲.
اداره جهاد کشاورزی شهرستان بم. (۱۴۰۳). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان بم. بم، ایران.
اداره جهاد کشاورزی شهرستان ریگان. (۱۴۰۳). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان ریگان. ریگان، ایران.
اداره جهاد کشاورزی شهرستان فهرج. (۱۴۰۳). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان فهرج. فهرج، ایران.
اداره منابع آب شهرستان بم. (۱۳۹۰). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان‌های بم، نرماشیر، فهرج و ریگان. بم، ایران.
اداره منابع آب شهرستان بم. (۱۴۰۰). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان بم. بم، ایران.
اداره منابع آب شهرستان نرماشیر. (۱۴۰۳). آمار و اطلاعات قنوات شهرستان نرماشیر. نرماشیر، ایران.
برشان، محمد. (۱۳۸۸). تاریخ آب و آبیاری استان کرمان. مرکز کرمان‌شناسی. چاپ اول. کرمان، ایران.
بهنیا، عبدالکریم. (۱۳۶۷). قنات‌سازی و قنات‌داری. مرکز نشر دانشگاهی. چاپ اول. تهران، ایران.
جانب‌اللهی، محمدسعید. (۱۳۸۳). چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد: دفتر اول فرهنگ و فناوری قنات (نقش قنات در معماری سنتی). انتشارات روشنان. یزد، ایران.
جمعه‌پور، محمود. (۱۳۸۵). کاریز (قنات): دستاورد دانش و فرهنگ بومی زیستگاه‌های کرانه‌های کویر و نظام‌های وابسته به آن در ایران و بهره‌برداری پایدار از آن. فصلنامه علوم اجتماعی، ۱۳(۳۳)، ۲۷-۶۴.
خورسندی آقایی، احمد، و مالکی، احمد. (۱۳۸۵). قنات در ایران: مطالعه موردی قنوات در تهران. شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری. چاپ اول. تهران، ایران.
درگاه الکترونیکی خبرگزاری مهر. (۱۳۹۳). کشف خط میخی بر دیواره قنات بم/ فناوری پیشرفته مردمان کویر در دوران هخامنشی. دسترسی در: www.mehrnews.com/news/2308576. تاریخ به‌روزرسانی: ۲۰/۰۳/۱۳۹۳.
دسترنج، علی، و رجایی، حسین. (۱۴۰۱). بررسی عوامل مؤثر بر آب‌دهی قنات به‌عنوان روشی برای استحصال پایدار آب از منابع آب زیرزمینی. سامانه‌های سطوح آبگیر باران، ۱۰(۴)، ۵۷-۶۶. 
رستمی طرزم، سکینه، فهیمی، فرید غلامرضا، امیرنژاد، رضا، راهنورد، آپتین، و توانا، احمد. (۱۴۰۱). بررسی آلودگی به سیانید و فلزات سنگین آب‌های زیرزمینی، خاک و پسماندهای باطله کارخانجات استحصال طلا (مطالعه موردی: کارخانه کانی کاران تکاب). مجله پژوهش در بهداشت محیط، 8(2)، 182-192. doi: 10.22038/jreh.2022.63373.1482
سعیدی‌فر، زهرا، رحیمی، محمد، لطفی‌نسب‌اصل، سکینه، خسروشاهی، محمد، و یزدانی، محمدرضا. (۱۳۹۸). شناسایی عوامل مؤثر بر منابع آب زیرزمینی و پیش‌بینی سطح تراز و تغییرات آن در حوضه آبخیز جازموریان. تحقیقات مرتع و بیابان ایران، ۲۶(۱)، ۱۴۳-۱۵۷. doi: 10.22092/ijrdr.2019.119333
صیامی، قدیر، گلمحمدی، محمد، و طالبی، علی. (۱۳۹۷). بررسی مخاطرات قنات‌ها در مدیریت بحران شهری (نمونه موردی: شهر نیشابور). مجله کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در برنامه‌‏ریزی، 9(4)، 83-97.
طباطبایی، سید مصطفی، و خزیمه‌نژاد، حسین. (۱۳۹۸). بررسی اثر دانش بومی قنات بر ابعاد توسعه پایدار. سامانه‌های سطوح آبگیر باران، ۷(۱)، ۳۱-۴۴.
فخری، میرسجاد، اصغری مقدم، اصغر، نجیب، مرتضی، و برزگر، رحیم. (۱۳۹۴). بررسی غلظت نیترات در منابع آب زیرزمینی دشت مرند و ارزیابی آسیب‌پذیری آب زیرزمینی با روش‌های AVI و GODS. محیط‌شناسی، ۴۱(۱)، ۴۹-۶۶. doi: 10.22059/jes.2015.53899
فرجی سبکبار، حسنعلی، اکبرپور سراسکانرود، محمد، و محبی، علی‌اکبر. (۱۳۹۱). بررسی تطبیقی بهره‌گیری از آب‌های زیرزمینی روستایی به‌وسیله قنات و چاه (مطالعه موردی: بخش‌های شوقان و سنخواست شهرستان جاجرم). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ۴۴(۳)، ۲۱-۴۴. doi: 10.22059/jhgr.2012.24979
قانون توزیع عادلانه آب. (۱۳۶۱). مجلس شورای اسلامی ایران. تهران، ایران.
کرجی، ابوبکر محمدبن الحسن الحاسب. (۱۳۴۵). استخراج آب‌های پنهان. ترجمه حسین خدیوجم. بنیاد فرهنگ ایران زمین. تهران، ایران.
محب‌علی، سجاد، مقصودی، سروش، و دولتی ارده‌جانی، فرامرز. (۱۳۹۸). استفاده از استراتژی‌های اولویت‌بندی داجسون، کمنی و کوهلر در ادغام نتایج حاصل از روش‌های مختلف ارزیابی اثرات زیست‌محیطی. نشریه مهندسی معدن، 14(44)، 86-69.  .doi: 10.22034/ijme.2019.37347
مختارنیا، کاظم، طالبیان، محمد حسن، و عشرتی، پرستو. (۱۴۰۱). توسعه چهارچوب نظری ارزش در قنات ایرانی. مطالعات معماری ایران، 11(21)، 205-223. doi: 10.22052/jias.2022.245876.0
مسعودی آشتیانی، منا، شرافتی، احمد، و کاردان مقدم، حمید. (۱۴۰۲). ارزیابی آسیب‌شناسی بهره‌برداری از قنات به‌منظور پتانسیل تامین آب با رویکرد تئوری استخوان ماهی. مجله مدیریت آب و آبیاری، 13(1)، 239-257. doi: 10.22059/jwim.2023.352703.1039
نجف‌پور، نویده، ترابی‌پوده، حسن، و یونسی، حجت‌اله. (۱۳۹۹). بررسی اثر تغییرات کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی بر آلودگی آبخوان (مطالعه موردی: دشت لنجانات، اصفهان). پژوهش‌های محیط‌زیست، ۱۱(۲۱)، ۲۳۳-۲۴۸. 
نظم‌فر، حسین، و عشقی‌چهاربرج، علی. (۱۳۹۵). ارزیابی آسیب‌پذیری شبکه معابر شهری در برابر زلزله‌های احتمالی (مطالعه موردی: منطقه ۳ شهرداری تهران). مدیریت بحران، ۵(۱)، ۴۹-۶۱.
وزارت نیرو. (۱۳۹۲). دستورالعمل تعیین حریم کیفی آب‌های زیرزمینی. دفتر مهندسی و معیارهای فنی آب و آبفا. تهران، ایران.
یوسفی، حسین، ریحانی، الیاس، امینی، لیلی، و قاسمی، لیلا. (۱۴۰۱). ارزیابی کیفیت آب قنات‌ها با استفاده از برنامه Chemistry جهت مصارف مختلف در نائین. نشریه علمی‌پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران، ۱۳(۲)، ۴۶۳-۴۸۴. doi: 10.22125/iwe.2022.163668
Deterding, N. M., & Waters, M. C. (2021). Flexible coding of in-depth interviews: A twenty-first-century approach. Sociological methods & research, 50(2), 708-739.
UNESCO. (2015). The Persian Qanat, for Inscription on the World Heritage list. Executive summary, World Heritage Convention. Paris, France.