دین‌‌شناسی عرفانی راز ‌شیرازی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 133-160   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2025.88522.1347

نویسندگان

رویا رضامنش¹؛ علی اشرف امامی^{* 2}؛ محمدجواد شمس³؛ فیاض قرایی⁴

¹دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی‌مشهد ( نویسنده مسئول)

³دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین

⁴دانشیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی‌مشهد.

چکیده

در این‌ جستار دین‌‌شناسی‌ میرزا ابوالقاسم راز ‌شیرازی، عارف‌ شیعی(1286ق) به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. او اصل دین، بالاخص دین اسلام و مذهب شیعه را ولایت حضرت‌ علی (ع) دانسته است و در مجموع آثار خود به نحوی خاص و منحصربه­فرد به ارتباط بین بحث حقیقت محمّدیه با ولایت پرداخته است. از نظر او در پیشگاه حضرت احدیت هیچ اصلی از اصول و فُروع دین بدون تشیید بنیان ولایت از عباد پذیرفته نیست. راز به دین­شناسی عرفانی در ساختار سه­گانه دین نیز اشاره کرده است و با پشتوانه احادیث شیعه و با تکیه بر مفهوم «رکنِ» دین یعنی ولایت کلیه الهیه، ضمن تأکید بر چهارمین عنصر؛ یعنی حقیقت به­عنوان گوهر دین، نیل به مقام احسان را نه تنها در دین اسلام، بلکه در تمامی ادیان پیشین هم، مشروط به پذیرفتن حقیقت محمدیه و علویه دانسته است. از دیدگاه او چنین بر می‌آید که حضرات معصومین (ع) تمثل حقیقت دین در کلیه قرون و اعصاراند.

کلیدواژه‌ها

میرزا ابوالقاسم راز ‌شیرازی؛ دین‌‌شناسی؛ ولایت؛ انسان‌کامل

مراجع

ابن شهر ‌آشوب السروی ‌المازندرانی، محمدبن‌علی. المناقب. قم:طباطبایی و صحفی، 1379ق.

ابن عربی، محی الدین.  فصوص الحکم. بی­جا: انتشارات الزهرا،1370.

ابن‌ابی‌جمهور،محمدبن‌زین‌الدین. عوالی‌ اللئالی العزیزه  فی‌ الاحادیث‌ الدینیه. قم: سیدالشهداء، ۱۴۰۳ ق.

ابن‌فهد حلی،احمد بن محمد. عدة الداعی. قم: دارالکتاب الإسلامی، 1407ق.

اصفهانی، احمد بن عبدالله. حلیة الأولیاء و طبقات‌ الأصفیاء. مصر: السعادة، 1394ق.

امام‌ صادق (ع). مصباح ‌الشریعه و مفتاح ‌الحقیقه: در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی منسوب به جعفربن محمد الصادق (ع). تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران،۱۳۶۰.

آملی‌، سید حیدر. جامع‌ الاسرار و منبع‌ الانوار. به تصحیح هانری کربن‌. تهران‌: مرکز انتشـارات‌ علمـی‌ و فرهنگی‌ وابسته‌ به‌ وزارت‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ عالی، ‌١٣٦٨.

برقی‌، ابوجعفر. المحاسن‌. تهران‌: دارالکتب‌الاسلامیه، ١٣٧٠ق.

بقلی ‌شیرازی، روزبهان‌. عرائس‌ البیان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌. بیروت‌: دارالکتـب‌ العلمیه، ‌2009م.

تلمسانی‌، عفیف‌ الدین‌. شرح‌ مواقف‌ نفری‌. قـاهره‌: الهیئـه‌ المصـریه‌ العامـه‌ للکتاب‌ اداره‌ التراث،‌ ٢٠٠٠م.

حرعاملی‌، محمد حسین. ‌وسایل‌‌الشیعه‌. قم‌: موسسه‌ آل‌البیت، ١٤٠٩ق‌.

حلی، ح‍س‍ن‌ ب‍ن‌ ی‍وس‍ف. کشف‌ الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین. تهران: وزارة الثقافة والارشاد الإسلامی، 1411ق.

حویزی، عبد علی بن جمعه. تفسیر نور الثقلین. قم‌: اسماعیلیان‌، 1412ق.

خاوری، اسدالله. ذهبیه. تهران: دانشگاه تهران، 1362.

دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه. تهران: سازمان لغت‌نامه دهخدا، 1373.

شیخ صدوق، محمد بن علی. عیون‌ اخبار الرضا (ع). ترجمۀ حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374.

شیخ طوسی، محمد بن حسن. امالی. قاهره: دارالفکر العربی، 1998م.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. اسرار الولایه.چاپ­سنگی، 1348ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. اسوله اثنی عشر. چاپ­سنگی، 1319ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. آیات ‌الولایه. چاپ­سنگی، 1323ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. براهین ‌الامامه. تبریز: چاپخانه رضایی، 1333ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. رساله قنوتیه. چاپ­سنگی، 1348ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. رساله نور علی نور. ترجمه و تعلیق محمد خواجوی. شیراز: دریای نور، 1387.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. زاد المسافرین (منهاج ‌السالکین). ترجمه و شرح خیرالله محمودی. شیراز: دریای نور،۱۳۸۶.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. طباشیر الحکمه. شیراز: خانقاه احمدی، 1352.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. قوائم‌ الانوار و طوالع ‌الاسرار. به­تصحیح و توضیح دکتر خیر الله محمودی. شیراز: دریای نور، 1383.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. کوثر نامه. شیراز: خانقاه احمدی، 1372.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. مرآت العارفین. چاپ­سنگی، 1302ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. مراتب سبعه قلب. چاپ­سنگی، 1240ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. مرصاد العباد. چاپ­سنگی، 1310ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. ملکوت المعرفه فی اسرار الولایه (معالم التاویل و البیان فی شرح اسرار خطبه البیان).
چاپ­سنگی، 1281ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. مناسک العاشقین. چاپ­سنگی، 1301ق.

شیرازی، میرزا ابوالقاسم. مناهج‌ انوار المعرفه (در شرح مصباحه الشریعه و مفتاح الحقیقه من کلام جعفر الصادق). تهران: خانقاه احمدی، 1363.

صفار، محمدحسن. بصائر الدرجات فی فضائل آل ‌محمد (ص). ایران: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی(ره)، 1404ق.

طباطبایی،‌محمدحسین. تفسیر المیزان‌. ترجمۀ‌ سید محمدباقر موسـوی همـدانی‌. قم‌: دفتـر انتشـارات‌ جامعه‌ مدرسین‌ حوزه‌ علمیه‌ قم، 1374‌.

قیصری، داود. شرح فصوص الحکم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

کاشانی، ملا فتح الله. زبدة ‌التفاسیر. قم: بنیاد معارف اسلامی، 1423ق.

کلینی‌، ابی­جعفر. الکافی. تهران: دارالکتب‌ الاسلامیه‌، 1365.

کوفی، فرات بن ابراهیم. تفسیر فرات الکوفی. قم: مکتبه­ الداوری. بی­تا.

کوفی، محمد بن سلیمان. مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام. قم: مجمع احیای فرهنگ اسلامی، 1423ق.

مجلسی،محمد باقر. بحار الانوار. بیروت :موسسه الوفاء، 1404ق.

نیریزی، سید قطب‌الدین محمد. میزان الصواب در شرح فصل الخطاب. به­تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی، 1385.

Transliterated  Bibliography

Āmulī, Sayyid Ḥydar. Jāmiʿ al-Asrār va Manbaʿ al-Anwār. Ed. Henry Corbin. Tehran: Markaz Intishārāt-i ʻIlmī va Farhangī Vābastih bi Vizārat-i Farhang va Āmūzish ʿĀlī, 1989/1368.

Baqlī Shīrāzī, Rūzbihān. ʻArāyis al-Bayān fī Tafsīr-i al-Qurān. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyya.  2009/1430.

Barqī, Abū Jaʻfar. al-Maḥsin. Tehran:  Dār al-Kutub al-Islāmīyya. 1992/1370.

Dihkhudā, ʻAlī Akbar. Lughat Nāmih. Tehran: Sāzimān Lughat Nāmih Dihkhudā, 1995/1373.

Ḥillī, Ḥasan ibn Yūsuf. Kashf al-Yaqīn fī Faḍāʾil Amīr al-Muʾminīn. Tehran: Vizārat al-Thaqāfa wa al-Irshād al-Islāmī, 1991/1411.

Ḥurr ʻĀmilī, Muḥammad Ḥusayn. Wasāʾil al-Shīʻa . Qum: Mūʾassisa Āl al-Bayt, 1989/1409.

Ḥūwayzī, ʻAbd ʻAlī ibn Jumʻah. Tafsīr Nūr al-Thaqalayn. Qum: Ismāʻīlīyān. 1992/1412.

Ibn Abī Jumhūr. Muḥammad ibn Zayn al-Dīn. ʿAwālī al-Laʾālī al-ʿAzīzīyah fī Aḥādīth al-Dīnīyah. Qum: Sayyid al-Shuhadā, 1983/1403.

Ibn ʻArabī. Muḥyī al-Dīn. Fuṣūṣ al-Ḥikam. S.l.: Intishārāt-i al-Zahrāʾ, 1951/1370.

Ibn Fahd Ḥillī, Aḥmad ibn Muḥammad. ʿUdda al-Dāʿī. Qum: Dār al-Kitāb al-Islāmī. 1987/1407.

Ibn Shahrāshūb al-Sarawī al-Māzandarānī, Muḥammad ibn ʻAlī. al-Manāqib. Qum: Ṭabāṭabāyī, Ṣuḥufī, 2000/1379.

Imam Sadiq(AS). Miṣbāḥ al-Sharīʻa wa Miftāḥ al-Ḥaqīqa: dar Tazkīyah Nafs va Ḥaqāyq va Maʿārifāhī Mansūb bi Jaʻfar  ibn Muḥammad Sadiq (AS). Tehran: Anjuman Islāmī Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1982/1360.

Iṣbahānī, Aḥmad ibn ʻAbd Allāh. Ḥilya al-Awlīyāʾ wa Ṭabaqāt al-Aṣfīyāʾ. Egypt: al-Saʿāda. 1974/1394.

Kāshānī, Mulā Fatḥ Allāh. Zubda al-Tafāsīr. Qum: Bunyād-i Maʻārif Islāmī. 2002/1423.

Khāvarī, Asad Allāh. Zahabīyah. Tehran: University of Tehran, 1983/1362.

Kūfī, Furāt ibn Ibrāhīm. Tafsīr Furāt al-Kūfī. Qum: Maktaba al-Dāwarī, s.d.

Kūfī, Muḥammad ibn Sulaymān. Manāqib al-Imām Amīr al-Muʾminīn ʿAlī  ibn Abī Ṭālib (AS). Qum: Majmaʿ Iḥyāʾy Farhang-i Islāmī,  2002/1423.

Kulīnī, Ibī Jaʻfar. al-Kāfī. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyya, 1987/1365.

Majlisī, Muḥammad Bāqir. Biḥār al-Anwār. Beirut: Mūʾassisa al-wafāʾ. 1984/1404.

Nayrīzī, Sayyid Quṭb al-Dīn Muḥammad. Mīzān al-Ṣawāb dar Sharḥ Faṣl al-Khiṭāb. Ed. Muḥammad Khvājavī. Tehran: Mawlā, 2007/1385.

Qayṣarī, Dāwud. Sharḥ Fuṣūṣ al-Ḥikam. Tehran: Shirkat-i   Intishārāt-i ʿIlmī va Farhangī, 1997/1375.

Ṣafār, Muḥammad Ḥasan. Baṣāiʾr al-Darajāt fī Faḍāʾil Al Muḥammad)pbuh(. Iran: Maktaba Āyat Allāh al-ʿUẓmā al-Marʻashī al-Najafī, 1984/1404.

Shaykh Ṣadūq, Muḥammad ibn ʻAlī. ʻUyūn Akhbār al-Riḍā(AS). Translated by Ḥamīd Riżā Mustafīd va ʻAlī Akbar Ghafārī. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyya. 1996/1374.

Shaykh Ṭūsī, Muḥammad ibn Ḥasan. al-Amālī. Cairo: Dār al-Fikr al-ʻArabī, 1998/1377.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Asrār al-Wilāyah. Chāp Sangī, 1929/1348.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Aswilah Ithnā ʻAshar. Chāp Sangī, 1901/1319.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Āyāt al-Wilāyah. Chāp Sangī, 1944/1323.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Barāhīn al-Imāmah. Tabrīz: Chāpkhānah-yi Riżāyī, 1955/1333.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Kawsarnāmah. Shīrāz: Khānqāh Aḥmadī, 1994/1372.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Malakūt al-Maʿrifah fī Asrār  Wilāyah (Maʿālim al-Taʾwīl wa al-Bayān fī Sharḥ Asrār Khuṭbah al-Bayān). Chāp Sangī, 1864/1381.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Manāhij Anwār al-Maʿrifah (dar Sharḥ  Miṣbāḥ al-Sharīʻah va Miftāḥ  al-Ḥaqīqah min Kalām Jaʻfar al-Sadiq). Tehran: Khānqāh Aḥmadī, 1984/1363.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Manāsik al-ʻĀshiqīn. Chāp Sangī, 1883/1301.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Marātib Sabʻah Qalb. Chāp Sangī, 1824/1240.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Mirʾāt al-ʻĀrifīn. Chāp Sangī, 1884/1302.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Mirṣād al-ʻIbād. Chāp Sangī, 1892/1310.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Qawāʾim al-Anwār wa Ṭawāliʻ al-Asrār. ed. Khiyr Allāḥ Maḥmūdī. Shīrāz: Daryāy Nūr, 2005/1383.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Risālah Nūr ʻalā Nūr. Tarjamah va Taʿlīq Muḥammad Khvājavī. Shīrāz: Daryāy Nūr, 1967/1387.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Risālah Qunūtīyah. Chāp Sangī, 1929/1348.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Ṭabāshīr al-Ḥikmah. Shīrāz: Khānqāh Aḥmadī, 1973/1352.

Shīrāzī, Mīrzā Abū al-Qāsim. Zād al-Musāfirīn (Minhāj al-Sālikīn). Tarjamah va Sharḥ Khiyr Allāḥ Maḥmūdī. Shīrāz: Daryāy Nūr, 1966/1386.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Tafsīr al-Mīzān. translated by Sayyid Muḥammad Bāqir Mūsavī Hamadānī. Qum: Daftar Intishārāt-i Jāmiʿah-yi Mudarrisīn Ḥawzah-yi ʻIlmīyah Qum, 1996/1374.

Tilimsānī, ʻAfīf al-Dīn. Sharḥ  Mawāqif Niffarī. Cairo:al- Hiyʾat al-Miṣrīya al-ʻĀmma li-l-Kitāb Idārah al-