یادگیری ساخت شرطی زبان فارسی توسط غیرفارسی‌زبانان در چارچوب نظریۀ پردازش‌پذیری: ارائۀ الگویی برای آموزش این ساخت به فارسی آموزان خارجی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 38، اردیبهشت 1404، صفحه 134-105   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.90541.1282

نویسندگان

طلیعه منصوری جوزانی^{* 1}؛ رضامراد صحرائی²

¹دانش‌آموخته دکتری رشته آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان‌شناسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

یکی از چالش‌های حوزۀ آموزش زبان دوم دستور زبان است. آموزش دستور زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان نیز با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است. افزون‌براین، یکی از مسائل مهم در حوزۀ یادگیری و آموزش زبان دوم این است که زبان‌دوم‌آموزان در طول یادگیری زبان دوم چه مراحلی را پشت‌سر می‌گذارند و علت آن چیست. یکی از نظریه‌های مطرح در این حوزه نظریۀ پردازش‌پذیری است که براساس آن، فراگیری زبان دوم از یک سلسله‌مراتب تکوینی به‌نام سلسله‌مراتب پردازش‌پذیری تبعیت می‌کند. با توجه به سلسله‌مراتب پردازش‌پذیری زبان‌دوم‌آموزان به‌ترتیب، واژه‌های محتوایی، واژه‌های نقشی، گروه‌ها، جمله‌ها و بندهای پیرو را یاد می‌گیرند. به دلیل اهمیت جایگاه دستور و چالش‌برانگیزبودن یادگیری و آموزش برخی از ساخت‌های دستوری زبان فارسی بر آن شدیم تا ابتدا، براساس نظریۀ پردازش‌پذیری مرحله‌بندی یادگیری ساخت شرطی زبان فارسی توسط غیرفارسی‌زبانان را بررسی کرده و سپس، الگویی برای آموزش این ساخت به فارسی آموزان غیرایرانی ارائه دهیم. برای انجام این کار نخست، برمبنای ویژگی‌های نحوی ساخت شرطی در زبان فارسی جایگاه این ساخت را در سلسله‌مراتب پردازش‌پذیری مشخص نمودیم. سپس، با استفاده از تکنیک مصاحبه به گردآوری داده‌ها پرداختیم. شرکت‌کنندگان این پژوهش 120 فارسی‌آموز غیرایرانی که در مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان دانشگاه علامه طباطبائی مشغول به یادگیری زبان فارسی بودند و براساس استاندارد مرجع آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان بنیاد سعدی در 5 سطح مقدماتی، پیش‌میانی، میانی، فوق‌میانی و پیشرفته قرار داشتند انتخاب شدند. مصاحبه‌ها هم‌زمان ضبط و بعد، به متن نوشتاری تبدیل شدند. سپس، براساس اصول سه‌گانۀ روش‌شناختی در نظریۀ پردازش‌پذیری مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها مشخص شد فارسی آموزان خارجی به‌ترتیب، اگر+ حال التزامی + حال ساده؛ اگر+ حال ساده+ حال ساده؛ اگر+ گذشتۀ استمراری+ گذشتۀ استمراری؛ اگر+ گذشتۀ استمراری/ دور + گذشتۀ استمراری/ دور؛ اگر+ گذشتۀ التزامی+ حال ساده؛ اگر+ گذشتۀ ساده+ حال ساده و سایر ساخت‌های شرطی را یاد می‌گیرند. درنهایت، براساس یافته‌ها الگویی برای آموزش ساخت شرطی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان ارائه شد.

کلیدواژه‌ها

نظریۀ پردازش‌پذیری؛ ساخت شرطی؛ آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان؛ سلسله‌مراتب پردازش‌پذیری؛ آموزش دستور زبان فارسی

مراجع

ابن‌الرسول، س. م.، کاظمی‌نجف‌آبادی، س.، و کاظمی، م. (1395). رابطۀ معنایی جمله‌وارۀ پایه و پیرو در جمله‌های شرطی زبان فارسی. ادب فارسی، 6(1)، ۹۳-۱۱۲. https://doi.org/10.22059/jpl.2016.59586

بقایی، س. ع.، و نغزگوی‌کهن، م. (1399). جهان‌های ممکن ساخت شرطی در زبان فارسی معاصر. جستارهای زبانی. 11(2)، 315-336.

ثمره، ی. (1372) آموزش زبان فارسی (آزفا) (ج. 4). الهدی.

دبیرمقدم، م.، و صدیقی‌فر، ز. (1391). آموزش جمله‌های شرطی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان: مقایسۀ دو روش ساختاری و تکلیف-محور. پژوهش‌نامۀ آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، 1(2)، 31-59.

راسخ‌مهند، م. (1393). فرهنگ توصیفی نحو. علمی.

سجادی، ش. (1397). شناسایی مختصات زبان میانی فارسی آموزان غیرایرانی (رسالۀ منتشرنشده دکتری). دانشگاه علامه طباطبائی.

شفایی، ا. (1363). مبانی علمی دستور زبان فارسی. نوین.

صحرائی، ر.، و آقایی، ح. (1400). رهنمودهایی برای آموزش دستور زبان فارسی (ج. 2). نویسه پارسی.

صحرائی، ر.، و مرصوص، ف. (1395). استاندارد مرجع آموزش زبان فارسی در جهان. انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.

صحرائی، ر.، احمدی‌قادر، ش.، اعتمادالاسلامی، م.، حاجی‌سیدرضائی، ا.، و کیاشمشکی، ل. (1400). دستور سادۀ زبان فارسی: ویژۀ استادان و دانشجویان خارجی. آزفا.

عابدی، م.، و ولی‌پور، م. (1397). نگاهی تازه به طبقه‌بندی جملت شرطی از منظر آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان. در دومین همایش ملی دوسالانه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان (آزفا). به کوشش رضامراد صحرائی و مهین‌ناز میردهقان‌فراشاه. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

عموزاده مهدیرجی، م.، و بهرامی، ف. (1389). بررسی جنبه‌های کاربردشناختی اشارات زمانی در زبان فارسی. زبانشناسی و گویش‌های خراسان، 2(2)، ۱۵-۳۳. https://doi.org/10.22067/lj.v2i2.15901

قادری نجف‌آبادی، س.، عموزاده.، م.، و رضایی، و. (1398). واکاوی شناختی- کاربردشناختی جمله‌های شرطی در زبان فارسی. جستارهای زبانی، 10(6)، 233-260.

کاظمی نجف‌آبادی، س.، ابن الرسول، س. م.، و زرکوب، م. (1395). حرف شرط «اگر» در دستور زبان فارسی و معادل‌های آن در زبان عربی. فنون ادبی، 8(1)، 27-۴۴. https://doi.org/10.22108/liar.2016.20552

کامیابی گل، ع.، اخلاقی‌باقوجری، ا.، و حبیبی، ه. (1399). تحلیل عبارات احتیاط‌آمیز در پیکره زبانی آکادمیک فردوسی: مقایسۀ دو حوزه علوم انسانی و علوم پایه. زبانشناسی و گویش‌های خراسان، 2(12)، 227-246. https://doi.org/10.22067/jlkd.2021.68589.1012

کبیری، ر.، و درزی، ع. (1394). جملات شرطی رویدادی در زبان فارسی. پژوهش‌های زبان‌شناسی، 12(1)، 31-48.

منصوری جوزانی، طلیعه، و صحرائی، رضامراد. (1403). یادگیری و آموزش ساخت سببی زبان فارسی بر اساس نظریۀ پردازش‌پذیری. زبان‌کاوی کاربردی،7(۲)، ۵۷-۹۲

میرزایی، آ. (1399). دسته‌بندی معنایی ساخت شرطی در زبان فارسی. علم زبان، 7(11)، 350-323. https://doi.org/10.22054/ls.2019.40891.1221

میرزایی، آزاده. ب (1399). ساختار جملات شرطی در زبان فارسی. زبان‌شناخت، 11(2)، 239-259. https://doi.org/10.30465/ls.2021.6341

Alhawary, M. T. (2003). Processability Theory: Counter-evidence from Arabic second language acquisition data. Al-‘Arabiyya, 36, 107-166.

Baten, K. (2010). Processability Theory and German case acquisition. Language Learning, 61(2), 455-505. https://doi.org/10.1111/j.1467-9922.2010.00615.x

Bonilla, C. L. (2015). From number agreement to the subjunctive: Evidence for Processability Theory in L2 Spanish. Second Language Research, 31(1), 53-74.

http://doi.org/10.1177/0267658314537291

Buyl, A., & Housen, A. (2015). Developmental stages in receptive grammar acquisition: A Processability Theory account. Second Language Research, 31(4), 523-550.

http://doi.org/10.1177/0267658315585905

Celce-Murcia, M. (Ed.) (1991). Teaching English as a second or foreign language (2nd ed.) Heinle & Heinle.

Charters, H., Dao, L., & Jansen, L. (2011). Reassessing the applicability of Processability Theory: The case of nominal plural. Second Language Research, 27(4), 509-533.

http://doi.org/10.1177/0267658311405923

Cook, V., & Singleton, D. (2014). Key topics in second language acquisition. Multilingual Matters.

Côté, S. (2020). Examining Processability Theory’s predictions for grammatical gender agreement in intermediate L2 French. International Journal of Applied Linguistics, 30(3), 353-366. https://doi.org/10.1111/ijal.12287

Di Biase, B., & Kawaguchi, S. (2002). Exploring the typological plausibility of Processability Theory: Language development in Italian second language and Japanese second language”. Second language research, 18(3), 274-302. http://doi.org/10.1191/0267658302sr204oa

Dyson, B. (2009). Processability theory and the role of morphology in English as a second language development: A longitudinal study. Second Language Research, 25(3), 355-376.

http://doi.org/10.1177/0267658309104578

Eguchi, A., & Sugiura, M. (2015). Applicability of processability theory to Japanese adolescent EFL learners: A case study of early L2 syntactic and morphological development. System, 52, 115‑126. http://doi.org/10.1016/j.system.2015.05.005

Håkansson, G., & Norby, C. (2010). Environmental influence on language acquisition: Comparing second and foreign language acquisition of Swedish. Language learning, 60(3), 628-650. http://doi.org/10.1111/j.1467-9922.2010.00569.x

Iwasaki, J., & Oliver, R. (2018). Describing the acquisition of the passive voice by a child learner of Japanese as a second language from a Processability Theory perspective. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, 7(5), 247-259.

https://doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.7n.5p.247

Jansen, L. (2008). Acquisition of German word order in tutored learners: A cross‐sectional study in a wider theoretical context. Language Learning, 58(1), 185-231. https://doi.org/10.1111/j.1467-9922.2007.00438.x

Kawaguchi, S. (2000). Acquisition of Japanese verbal morphology: Applying Processability theory to Japanese. Studia Linguistica, 54(2), 238-248. https://doi.org/10.1111/1467-9582.00063

Kawaguchi, S. (2005). Argument structure and syntactic development in Japanese as a second language. In M. Pienemann (Ed.), Cross-linguistic aspects of Processability Theory (pp. 253-298). John Benjamins http://doi.org/10.1075/sibil.30.10kaw

Kawaguchi, S. (2016). Question constructions, argument mapping, and vocabulary development in English L2 by Japanese speakers. Developing, modelling and assessing second languages, 35-63. https://doi.org/10.1075/palart.5.02kaw

Kawaguchi, S., & Lu, J. (2021). Development of English among older Chinese migrants in Australia: A case of tense and aspect. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, 10(5), 18-27. https://doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.10n.5p.18

Kawaguchi, S., & Ma, Y. (2019). Task complexity and grammatical development in English as a second language. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, 8, 107‑117. https://doi.org/10.1111/j.1467-1770.1995.tb00964.x

Lambton, A. K. (1974). Persian grammar: including key. Cambridge University Press.

Larsen-Freeman, D. (2015). Complexity theory. In S. M. Gass & A. Mackey (Eds.), The Routledge handbook of second language acquisition (pp. 73-87). Routledge.

Lenzing, A. (2013). The development of the grammatical system in early second language acquisition. Bloomsbury.

Lenzing, A. (2021). The production-comprehension interface in second language acquisition. Bloomsbury.

Lightbown, P. M., & Spada, N. (2021). How languages are learned (5^th ed.). Oxford University Press.

Long, M. H., & Doughty, C. (Eds.). (2009). The handbook of language teaching. Wiley-Blackwell.

Mansouri, F. (2005). Agreement morphology in Arabic as a second language. In M. Pienemann (Ed.), Cross-linguistic aspects of Processability Theory (pp. 117-155).

https://doi.org/10.1075/sibil.30.06man

Mitchell, R., Myles, F., & Marsden, E. (2019). Second language learning theories. Routledge.

Nunan, D. (1989). Designing tasks for the communicative classroom. Cambridge university press.

Pienemann, M. (1984). Psychological constraints on the teachability of languages. Studies in Second Language Acquisition, 6(2), 186-214.

Pienemann, M. (1998). Language processing and second language development: Processability theory (Vol. 15). John Benjamins.

Pienemann, M. (2005). Cross-linguistic aspects of Processability Theory. John Benjamins.

Pienemann, M. (2010). A cognitive view of language acquisition: Processability theory and beyond. In S. Wash (Ed.), conceptualizing ‘learning’ in applied linguistics (pp. 69-88). Palgrave Macmillan.

Pienemann, M., & Lenzing, A. (2020). Processability Theory. In J. C. Richards & A. Lenzing (Eds.), Theories in second language acquisition (pp. 162-191). Routledge.‏

Richards, J. C., & Rodgers, T. S. (2014). Approaches and methods in language teaching. Cambridge University Press.

Sakai, H. (2008). An analysis of Japanese university students’ oral performance in English using Processability Theory. System, 36(4), 534-549. https://doi.org/10.1016/j.system.2008.03.002

Spinner, P. (2013). Language production and reception: A Processability theory study. Language Learning, 63(4), 704-739. https://doi.org/10.1111/lang.12022

Spinner, P., & Jung, S. (2018). Production and comprehension in processability theory: A self-paced reading study. Studies in Second Language Acquisition, 40(2), 295-318.

https://doi.org/10.1017/S0272263117000110

Sweetser, E. (1991). From etymology to pragmatics: Metaphorical and cultural aspects of semantic structure (Vol. 54). Cambridge University Press.

Tabatabaee, M. S., Mahmoodi, K., & Bayati, A. (2021). Processability Theory: Stage-like development of ‘copula inversion’and ‘negation’in Iranian EFL learners’ writing performance. International Journal of Foreign Language Teaching and Research, 9(38), 25-36. http://doi.org/10.52547/JFL.9.38.27

Tajgardoun, R. (2020). Application of Processability Theory to SFI students’L2 writing competencies. Gothenburg University.

Taki, S., & Hamzehian, M. (2016). Cross-linguistic validation of Processability Theory: The case of EFL Iranian students’ speaking skill. International Journal of Foreign Language Teaching and Research, 4(15), 51-62.

VanPatten, B., & Williams, J. (2020). Theories in second language acquisition. Routledge.

VanPatten, B., Smith, M., & Benati, A. G. (2020). Key questions in second language acquisition: An introduction. Cambridge University Press.

Yamaguchi, Y., & Kawaguchi, S. (2014). Acquisition of English morphology by a Japanese school-aged child: A longitudinal study. The Asian EFL Journal Quarterly, 16(1), 89-119.

Yamaguchi, Y., & Kawaguchi, S. (2016). Development of relative clause constructions in English L2. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, 5(1), 83-93. http://doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.5n.1p.83

Yamaguchi, Y., & Kawaguchi, S. (2023). Processability analysis of the acquisition of English L2 Syntax by Japanese and Chinese speakers. International Journal of Linguistics, 15(6), 153-164. http://doi.org/10.5296/ijl.v15i6.21444

Zhang, Y. (2004). Processing constraints, categorial analysis, and the second language acquisition of the Chinese adjective suffix‐de (ADJ). Language Learning, 54(3), 437-468.

http://doi.org/10.1111/j.0023-8333.2004.00261.x

Zhang, Y. (2005). Processing and formal instruction in the L2 acquisition of five Chinese grammatical morphemes. In M. Pienemann (Ed.), Cross-linguistic aspects of Processability Theory (pp. 155-177). https://doi.org/10.1075/sibil.30.07zha