بازنمایی برخی تحولات درزمانی در گویش بیرجندی ‏(با رویکردی به چند متن کهنِ گویشی)‏

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 2، دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 38، اردیبهشت 1404، صفحه 47-23   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.89362.1264

نویسندگان

محمدامین ناصح^{* 1}؛ ثریا رضوی²

¹استادیار زبان‌شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.‏

چکیده

گویش بیرجندی در زمرۀ گویش‌‌های فارسی رایج در مرز شرقی ایران است که در قیاس با دیگر گویش‌های خراسان به جهت موقعیت کویری آن، دوری از مرکز و عدم آمیختگی قومی و نژادی، تحول کمتری یافته است. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای- میدانی به بررسی تحولات آوایی، دستوری و واژگانی گویش بیرجندی با محوریت چند متن کهن ازجمله نِصاب صبوحی (اوایل قرن سیزدهم هجری)، پژوهش ایوانُف (حدود یک قرن پیش) و دیوان حکیم نزاری (قرن هفتم هجری) و همچنین منابع مرتبط با نمونه‌هایی از ادبیات شفاهیِ محلی پرداخته‌ شده است. واژه‌های گویشی مندرج در این منابع نیز بر مبنای الگوی IPA واج‌نویسی شدند تا خوانش صحیح آن‌ها میسر گردد. همچنین برای اطمینان از صحت تلفظ و معنی واژه‌‌های منتخب، اطلاعات گویشی 10 گویشور بومیِ کم‌‌سواد بالای 60 سال در دو جنسیت مورد توجه پژوهندگان قرار داشته است. در این راستا، راهنمای گردآوری و توصیف گویش‌ها (زمردیان، 1386) و راهنمای ﮔﺮدآوری گویش‌های ایرانی (فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1399) نیز به لحاظ ساختاری موردعنایت پژوهشگران قرار داشته‌ است. به‌علاوه شم زبانی نویسندگان نیز به‌عنوان گویشوران بومی در باب برخی ملاحظات تلفظی، مورد نظر بوده است. نتایج حاصل از یافته‌ها برخی از تحولات آوایی، وندهای مهجور و ساخت‌های دستوری روبه‌زوال و نمودهای فعلی منسوخ را در گویش بیرجندی نشان می‌دهد که بعضاً تا قرن پیش رایج بوده‌اند. همچنین به نظر می‌رسد این گویش در قرون اخیر از حیث واژه‌های اختصاصیِ محلی به‌طور محسوس تهی شده است؛ به‌گونه‌ای که برآیند این تحولات، حاکی از تسریع در روند معیارشدگی آن است.

کلیدواژه‌ها

گویش بیرجندی؛ حکیم نزاری؛ نِصاب صبوحی؛ ایوانُف؛ معیارشدگی

مراجع

آرلاتو، آ. (1384). درآمدی بر زبان‌شناسی تاریخی. ترجمۀ یحیی مدرسی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

آیتی، م. ح. (1327). بهارستان (در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قُهستان). شرکت سهامی چاپ.

ابونصری، ق. (1356). ارشادالزراعه. به کوشش محمد مشیری. امیرکبیر.

اخوان مهدوی، م. (1395). ادبیات و گویش واژه‌های منظوم (بررسی دو شعر نصاب گرگانی). فصلنامه فرهنگی، ۲ (۶)، 62‑‏70.

انصاری‌هروی، ع. (1341). طبقات‌الصوفیه. به تصحیح عبدالحی حبیبی. کابل.

ایوانسیان، ی. (1403). بعضی ویژگی‌های تمایزبخش مهم گویش‌های خراسانی زبان فارسی از گویش‌های گروه افغانی و تاجیکی. زبا‌ن‌شناسی و گویش‌های خراسان، ۱۶ (۱)، ۱-۲۹.

 https://doi.org/10.22067/jlkd.2024.84459.1202

ایوانف، و. ا. (1391). فارسی در گویش بیرجندی. ترجمه محمود رفیعی. هیرمند.

بیرونی، ا. (1370). الصیدنه فی‌الطب. تصحیح دکتر عباس زریاب. مرکز نشر دانشگاهی.

بیهقی، ا. (1373). تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

حاجی‌‌آبادی، ن. (1393). گویش بیرجندی: بقا یا زوال؟ (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه بیرجند.

حبیبی مود، ز. (1393). بررسی ساختمان فعل و وابسته‌های آن در گویش بیرجند (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی.

خوئی، ح. (1389). تحفه حسام. مقدمه، تحشیه و بازنویسی از حسین محمدزاده صدیق و پرویز زارع‌شاهمرسی. تک درخت.

راشد محصل، م. (1369). زبان‌شناسی عملی، بررسی گویش قاین. مجله فرهنگ، (۶)، 299- 307.

راشد محصل، م. (1371). واژه‌ها و ترکیب‌های گویشی در دیوان حکیم نزاری. مجلۀ پاژ، (۱۵)، ۱۱۰- ۱۱۴.

راشد محصل، م. (1379). گویش بیرجند. در دائره‌المعارف جهان اسلام. بنیاد دائره‌المعارف اسلامی.

رزم‌آرا، س. ع. (1332). فرهنگ جغرافیایی ایران. دایرۀ جغرافیایی ارتش.

رسته‌مقدم، ف. (1393). بررسی رابطه میان برخی متغیرهای دستوری، واژگانی و کلامی با جنسیت و طبقۀ اجتماعی در شهرستان بیرجند (پایان‌نامۀ منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه سیستان و بلوچستان.

رضایی، ج. (1344). گویش بیرجند (بخش نخست: فرهنگ ملاعلی‌اشرف صبوحی). انتشارات دانشگاه تهران.

رضایی، ج (1354). ساختمان و صرف فعل گذشته در گویش کهن هرات و مقایسۀ آن با ساختمان صرف فعل گذشته در گویش کنونی بیرجند. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۲۳ (۴)، ۱۰۰-۱۱۰.

رضایی، ج. (1373). واژه‌نامه گویش بیرجند. روزبهان.

رضایی، ج. (1377). بررسی واج‌شناسی و دستور گویش بیرجند. هیرمند.

رضوی، ث. (1402). بررسی ساخت‌واژی واژه‌های گویشی نصاب ملاعلی اشرف صبوحی (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه بیرجند.

رضوی، ث.، و ناصح، م. ا. (1402). بررسی نصاب‌های گویشی فارسی در سده‌های اخیر. زبان فارسی و گویش‌های ایرانی، ۸ (۲)، 205-222. http://doi.org/10.22124/plid.2024.28182.1684

سبز‌‌علی‌‌پور، ج.، و نیک‌‌گهر، س. ف. (1393). فرهنگ‌‌نگاری گویشی. نشریه زبان‌پژوهی، ۶ (۱۱)، 65- 96.

صادقی، ع. ا. (1379). نگاهی به گویش نامه‌های ایرانی (مجموعه‌ای از نقدها و بررسی‌ها). مرکز نشر دانشگاهی.

عباسی، ز. (1394). نمود واژگان افعال مرکب در گویش بیرجند. مجلۀ زبان‌شناسی و گویش‌‌های خراسان، 7(۲)، ۳۹-۶۰. https://doi.org/10.22067/lj.v7i13.35651

کیا، ص.، و راشدمحصل، م. (1353). واژه‌های گویشی ایرانی در نوشته‌های بیرونی. شورای عالی فرهنگ و هنر.

لباف خانیکی، ر. (1373). تأملی در نام بیرجند. مجله پاژ، (۱۵)، 9-12.

محمودی، م. (1395). بررسی تفاوت بین نسلی در کاربرد گویش بیرجندی (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه شهید باهنر کرمان.

مدبری، م. (1382). واژه‌های گویشی در مخزن‌الادویه. نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، ۳ (۱)، ۱۸۷- ۲۱۳.

مفخم‌پایان، ل. (1339). فرهنگ آبادی‌های ایران. امیرکبیر.

مقدسی، ا. م. (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

مومن‌تنکابنی، س. م. (1397). تحفه حکیم مؤمن. تصحیح مؤسسه مطالعات احیای طب طبیعی. سفیر اردهال.

مهرجوفرد، ح. (1370). بررسی گویش بیرجندی (پایان‌نامۀ منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه شیراز.

میبدی، ر. ف. (1339). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار. به کوشش علی‌اصغر حکمت. انتشارات دانشگاه تهران.

ناصح، م. ا. (1393). بررسی تطبیقی-رده‌شناختی چند گونه مرزی از گویش‌های فارسی منتخب شرق ایران. (رساله منتشرنشده دکتری). دانشگاه علامه طباطبایی.

ناصح، م. ا. (1396). ساخت‌های فعلی نادر در گویش بیرجندی. جشن‌نامۀ محمد‌‌ دبیرمقدم. کتاب بهار.

ناصح، م. ا. (1401). شواهد 60 واژۀ گویشی خراسان بزرگ در پنج متن کهن فارسی. زبان‌شناسی و گویش‌های ایرانی، 7(2)، 187-202. http://doi.org/10.22099/jill.2023.7096

ناصح، م. م. (1379). شعر غم (دفتر هشتم). آستان قدس رضوی.

ناصح، م. م. (1393). دیده به دیدار (دفتر پنجم). محقق.

نزاری قُهستانی، س. (1371). دیوان اشعار به تصحیح مظاهر مصفا. علمی.

نوروزی، ح. (1393). بررسی معیارشدگی گویش بیرجند در دو قرن گذشته. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، 9(۲)، ۶۷-۹۵. https://doi.org/10.22034/fakh.2015.14567

هفت‌کشور یا صور الاقالیم. (1353). تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده. بنیاد فرهنگ ایران،

هروی، ا. م. م. (1346). الابنیه عن حقایق‌الادویه. به تصحیح احمد بهمنیار و حسین محبوبی‌اردکانی. انتشارات دانشگاه تهران.

یوسفی، م. (1388). بررسی توصیفی ساخت‌واژۀ گویش بیرجندی (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد). دانشگاه سیستان و بلوچستان.‌‌

Mackenzie, D. N. (1971). Aconcise Pahlavi Dictionary. Oxford University Press.