واکاوی تطبیقی طرح و رنگ قالی دورۀ قاجاریه محفوظ در موزۀ فرش ایران، با کاشی‌های محوطه کاخ گلستان

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 71-93   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2025.89146.1319

نویسندگان

رعنا محمدزاده¹؛ الهه پنجه باشی^{* 2}

¹کارشناسی ارشد رشتۀ نقاشی، دانشکدۀ هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

²دانشیار دانشگاه الزهرا، دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

همانندی ساختار نقش‌مایه‌ها، در گونه‌های مختلف صنایع یک دوره خاص، از ویژگی‌های مهم مکاتب هنری است. در پژوهش پیشرو جهت تبیین خصوصیات هنری دورۀ قاجاریه، از میان آثار صنایع‌دستی که همواره مرکز توجه بوده‌اند؛ مطالعه و تطبیق طرح و نقش‌مایه‌های یکی از قالی‌های تهران دورۀ قاجاریه با نقوش کاشی‌های محوطه کاخ گلستان مدنظر قرار گرفته است. هدف بررسی تطبیقی الگوی رنگی و طرح نقش‌مایه‌ها در نمونه‌های یاد شده است. این جستار، در پی پاسخگویی به این پرسش‌ها است: وجوه تشابه ویژگی‌های ظاهری میان قالی مذکور و کاشی‌کاری‌های کاخ گلستان، چه عناصری هستند؟ ساختار نقشه این قالی تا چه میزانی تأثیرپذیرفته از نقش کاشی‌های نامبرده است؟ گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای و با رویکردی تاریخی انجام شده و داده‌ها به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی مورد تطبیق قرار گرفته است. در نتیجه در این پژوهش برخی ویژگی‌های ساختاری نقش‌مایه‌های مورد استفاده در آثار قاجاریه، روشن شده است؛ آبی، زرد و صورتی به‌عنوان رنگ‌های غالب در قالی و کاشی‌ها استفاده شده است. طرح و رنگ در نمونه‌های مورد مطالعه در عین تفاوت کاربردی، در ویژگی ظاهری همگون هستند که وام گرفته از سنت تصویری رایج در دورۀ قاجاریه و اشتراکات هنری زمانه است. در میان این نقش‌مایه‌ها، عناصری که از غرب به ترکیب‌های ایرانی وارد شدند، مانند گل رز صورتی، ضمن آمیختن با سنت‌های بصری پیشین ایرانی، توانستند با تغییراتی جای خود را در آثار بیابند. قالی به‌عنوان یک دست‌بافته، اگرچه ماهیت متفاوتی از کاشی به‌عنوان بخشی از تزیینات معماری دارد، اما اجزای تصویری آن، می‌تواند همانندی سبکی با کاشی داشته باشد؛ که نتیجه بارز هم‌دوره بودن آن‌ها و روح هنری زمانه است.

کلیدواژه‌ها

قاجاریه؛ کاخ گلستان؛ کاشی‌کاری؛ طرح ‌قالی؛ نقش ‌قالی

مراجع

اکبرزاده، گلسا؛ صالحی، امیرحسین و محمود حاجی نصیری.«تأثیر مراودات فرهنگی ایران و چین بر طرح فرش‌های دست‌بافت دورۀ صفوی در ایران و مینگ و چینگ در چین». مطالعات تطبیقی هنر، ش. 25 (1402): 17-30. http://dx.doi.org/10.61186/mth.13.25.17

امینی، فریبا؛ مطلبی، قاسم؛ سمانه دباغچی. «بازشناسی معماری معاصر ایران بر مبنای ابعاد زیبایی‌شناسی بناهای تاریخی قاجاریه نمونه موردی: تزیینات کاخ‌های سلطنتی اواخر قاجار در پایتخت». پژوهشنامه تاریخ، ش. 59 (1399): ۱۰۷- ۱۳۴.

ایمنی، عالیه. «بیان نمادین در تزیینات معماری اسلامی». کتاب ماه هنر، ش. ۱۴۲ ( 1389): ۸۶- ۹۳.

اینووه، ماساجی. سفرنامه ایران. ترجمۀ هاشم رجب زاده. تهران: انتشارات طهوری، 1390.

تانکوانی، ژی. ام. سفرنامه ژی. ام. تانکوانی نامه‌هایی دربارۀ ایران و ترکیۀ آسیا. ترجمۀ علی اصغر سعیدی. تهران: نشر چشمه، 1383.

تجدد، حسین. دایره‌المعارف فرش دست‌بافت ایران بانضمام گفتاری درباره ارگونومی بیماری‌ها و عوارض حرفه‌ای دست‌اندکاران صنعت فرش در شرایط غیر بهداشتی. تهران: دایره‌المعارف ایران‌شناسی، 1390.

حشمتی رضوی، فضل الله. فرش ایران – از ایران چه می‌دانم؟۸. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی. 1380.

خناری‌نژاد، فاطمه. مطالعه تطبیقی نقش‌مایه‌های بهشت در فرش‌های دوره صفویه و قاجار. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: موسسه آموزش عالی غیر دولتی غیر انتفاعی طبری، 1399.

دریائی، نازیلا. زیبایی‌شناسی در فرش دست‌بافت ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران، 1386.

ریاضی، محمدرضا. کاشی‌کاری قاجاری. تهران: یساولی، 1395.

رضایی انور، مریم. «بررسی طرح کاشی‌کاری دوره قاجار در تهران مطالعه موردی: کاخ گلستان». پژوهش در هنر و علوم انسانی، ش.۲۶ (1399): ۶۷- ۷۶.

ژوله، تورج. شناخت فرش برخی مبانی نظری و زیر ساخت‌های فکری. ترجمۀ سونیا رضاپور. تهران: یساولی، 1392.

صباغ‌پور، طیبه و مهناز شایسته‌فر. «بررسی طرح‌ها و نقوش قالی‌های قاجار موجود در موزه فرش ایران». گلجام، ش. ۱۴ (1388): ۸۹ -۱۱۲.

صوراسرافیل، شیرین و تورج ژوله. آشنایی با طرح‌های فرش ایران (۱). تهران: موسسه فرهنگی و هنری شقایق روستا، 1382.

عباسیان، میرمحمد. صنعت لعاب‌سازی و رنگ‌های آن. تهران: گوتنبرگ، 1399.

عدیلی، عادل. تزیینات لعابی در معماری ایرانی قبل از اسلام دوران اسلامی. اصفهان: طراحان هنر، 1390.

کریمی، اعظم. «بررسی نقش‌های کاشی‌کاری مجموعۀ کاخ گلستان». رشد آموزش هنر، ش. ۷ (1385): ۶۰-۶۳.

گودرزی، مرتضی. آیینه خیال بررسی و تحلیل تزیینات معماری دورۀ قاجار. تهران: سوره مهر، 1388.

معتقدی،کیانوش. کاشی و کاشی‌کاران طهران در عصر قاجار. تهران: دانیار، 1401.

میرزا امینی، سیدمحمدمهدی. «سبک‌شناسی قالی ایرانی و بررسی ویژگی‌های قالی‌های مناطق ایران». پژوهش هنر، ش.2 (1392): ۸۹ – ۹۶.

نیک اندیش، بهزاد و امیرحسین چیت‌سازیان. «زیبایی‌شناسی رنگ و طرح در قالیچه‌های محرابی بلوچ». پیکره، ش. ۶ (1393): ۴۱-۵۴. https://doi.org/10.22055/pyk.2015.13206

وفایی، فاطمه. «مقایسه تطبیقی نقش و رنگ‌های فرش و معماری». پژوهش هنر، ش. ۲ (1392): ۱۰۳ – ۱۱۰.

Bennett, L. “Ruges&Carpets of the world”. Greenwich Editions, 2004.