منابع و روش موسی بن عیسی کسروی در انتخاب سال‌شمار شاهان ساسانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 57، شماره 4 - شماره پیاپی 227، اسفند 1403، صفحه 160-133   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.91065.1659

نویسنده

سید علی محمودی لاهیجانی^*

دانش‌آموختۀ دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده

حمزۀ اصفهانی در کتاب تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء از هشت کتاب برای تدوین سال‌شمار شاهان ایران استفاده کرده که یکی از آن‌ها کتاب تاریخ ملوک بنی‌ساسان نوشتۀ موسی بن عیسی کسروی بوده است. براساس اطلاعاتی که حمزه از قول کسروی ارائه کرده است و با بررسی منابع تاریخی مانند تاریخ طبری و تاریخ کامل ابن‌اثیر می‌توان نتیجه گرفت که موسی بن عیسی کسروی با همکاری حسن بن علی همدانی (رقّام مراغه) در فاصلۀ سال‌های 255-261ق. فهرستی از سنوات یا سال‌شمار شاهان ساسانی تنظیم کرده است. این فهرست با روایت بیشتر تاریخ‌نگاران چهار قرن نخست اسلامی تفاوت دارد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که سال‌شمار کسروی مبتنی بر منابع عربی بوده و او احتمالاً از کتاب‌های سیر ملوک الفرس استفاده کرده است. ازاین‌رو، این پرسش مطرح می‌شود که موسی بن عیسی کسروی برای تنظیم فهرست شاهان ساسانی از چه منابعی استفاده کرده است؟ آیا کسروی خدای‌نامه و منابع پهلوی را در اختیار داشته یا ترجمه‌های عربی خدای‌نامه (کتاب‌های سیر ملوک الفرس) را پیش چشم داشته است؟ این مقاله به روش تحلیل اسناد و مقایسۀ سال‌شمار شاهان ساسانی در منابع تاریخی (تا سال 400ق.) نشان داده است که کسروی دست کم از هفت منبع برای پژوهش خود استفاده کرده است که ازجملۀ آن‌ها می‌توان به فهرست شاهان ساسانی در کتاب محبری و ابن‌قتیبه اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موسی بن عیسی کسروی؛ سال‌شمار شاهان ساسانی؛ سیر ملوک الفرس؛ حمزۀ اصفهانی؛ محبری

مراجع

1. آذرنوش، آ. (1370). ابن قتیبه. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی (ج. ۴، صص. 446‑460). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
2. ابن‌اسفندیار، ب. ح. (1320). تاریخ طبرستان. به تصحیح، عباس اقبال. چاپخانۀ خاور.
3. ابن اثیر، ع. م. (1370). تاریخ کامل. ج. ۱۰، ترجمة حمیدرضا آزیر. اساطیر.
4. ابن الأثیر، ع. م. (1987). الکامل فی التاریخ. به تحقیق، أبی الفداء عبدالله القاضی. دار الکتب العلمیة.
5. ابن‌قتیبه، ع. م. (1992). المعارف. تحقیق ثروت عکاشة. الهیئة المصریة العامة للکتاب.
6. ابن‌نجّار البغدادی، م. م. (2004). ذَیلُ تاریخ بغداد. دَراسَه و تحقیق، مصطفی عبدالقادر، عَطا. الجزء التاسع عشر. دار الکتب العلمیة.
7. ابن ندیم، م. ا. (1381). الفهرست. ترجمة محمدرضا تجدّد. اساطیر.
8. ابن ندیم، م. ا. (2013). الفهرست. دار المعرفة.
9. اسماعیل باشا، ب. (1951). هدایة العارفین، اسماء المؤلفین و آثار المصنفین. تصحیح سید محمد مهدی خرسان. دار إحیاء التراث العربی.
10. اصفهانی، ح. ح. (1346). تاریخ پیامبران و شهریاران. ترجمة جعفر شعار. بنیاد فرهنگ ایران.
11. اصفهانی، ح. ح. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. دار مکتبة الحیاة.
12. البلاذری، ا. ی. (1974). الأنساب الأشراف. تحقیق، محمد باقر محمودی. الجزء الاوّل. مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
13. البیرونی الخوارزمی، ا. م. ا. (1878). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. با مقدمه و حواشیِ زاخائو. لایپزیک.
14. بیرونی الخوارزمی، م. ا. (1392). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. ترجمة پرویز سپیتمان. نی.
15. البیهقی، ا. م. (1970). المحاسنُ و المَساوئ. دار صادر.
16. تقی‌زاده، س. ح. (1349). فردوسی و شاهنامۀ او. به اهتمام حبیب یغمائی. سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.
17. التّنوخی، م. ع. (1995). نشوار المُحاضرة و أخبار المذاکرة. به تحقیق علی الشابحی. الجزء السابع، دار صادر.
18. الجاحظ البصری، ع. ب. (1324ق.). المحاسن و الأضداد. به تصحیح م، أ، الخانجی الکتبی. السعادة.
19. خطیب بغدادی، ا. ع. ث. (2001). تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السَّلام). ج. ۱۵، بشار عواد معروف. دار الغرب الإسلامی.
20. خطیبی، ا. (1393). خدای‌نامه. تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی (ج. 5، صص 676‑694). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
21. رحمتی، م. ک. (1396). ملاحظاتی در باب تصحیح کتاب الفهرست ابن ندیم. میراث شهاب، ۲۳(۹۰)، 3‑21.
22. رُوزِن، ب. و. (1382). دربارۀ ترجمه‌های عربی خدای‌نامه. ترجمة محسن شجاعی و علی بهرامیان. ضمیمه نامۀ فرهنگستان، 15، 7-52.
23. السمعانی، ع. م. م. ت. (1988). الأنساب. تصحیح، ع، ع، البارودی. الجزء الثالث. دار الجنان.
24. صفا، ذ. (1389). حماسه‌سرایی در ایران. امیرکبیر.
25. الصّفَدی، ص. خ. ا. (2000). الوافی بالوفیات. تحقیق و اعتناء، أ. أرناووط و ت، مصطفی، ج. 16، 22 و 28. دار إحیاء التراث العربی.
26. طبری، م. ج. (1375). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. اساطیر.
27. الطبری، م. ج. (بی‌تا). تاریخ الطبری. تحقیق، ا، الکرمی. بیت الأفکار الدولیة.
28. فاتحی‌نژاد، ع. (1370). جاحظ (بخش المحاسن و الأضداد. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج. 17). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
29. کریستن‌سن، آ. (1393). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چشمه.
30. محبری، م. ح. ب. (بی‌تا). المحبر. تصحیح لیختن شتیتر دار الإفاق الحدیدة.
31. المرزبان الکرخی البغدادی، م. س. (1987). الحنین الی الأوطان. تحقیق، ج، العَطیَّة. مجلة المورد، ۱۶(۱)، 129‑174.
32. المسعودی، ع. ح. ع. (1349). التنبیه و الاشراف. ترجمة ابوالقاسم پاینده. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
33. المسعودی، ع. ح. ع. (1938). التنبیه و الإشراف. تصحیحه و مراجعته، عبدالله اسماعیل الصاوی. دار الصاوی.
34. المسعودی، ع. ح. ع. (1973). مروج الذّهب و معادن الجوهر. تحقیق، م، ی، عبدالحمید. الجزء الاوّل. دار الفکر.
35. نوری عثمان، م. (1354). خداینامه‌ها و شاهنامه‌های مأخذ فردوسی. جشن‌نامۀ محمد پروین گنابادی. زیر نظر محسن ابوالقاسمی، با همکاری محمد روشن (صص. 287-332). توس.
36. نولدکه، ت. (1358). تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان. ترجمة عباس زریاب. انجمن آثار ملّی.
37. هامین آنتیلا، ی. (1399). خداینامگ: شاهنامۀ فارسی میانه. ترجمة مهناز بابایی. مروارید.
38. یاقوت الحَموی (1993). مُعجم الأُدباء إرشاد الأریب إلی مَعرفة الأدیب. تحقیق، إحسان عباس. الجزء الأوَّل. دار الغرب الإسلامی.
39. Hameen-Anttila, J. (2018). Khwadāynāmag: The middle Persian book of kings. Brill.