طبقه‌بندی، نقد و تحلیلِ اشاراتِ فاقدِ مأخذ، دربارۀ احوالِ ابوسعید ابوالخیر در متون کهن ادب فارسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 57، شماره 4 - شماره پیاپی 227، اسفند 1403، صفحه 48-1   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.86505.1544

نویسنده

امیرحسین همتی^*

استادِ گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.

چکیده

دربارۀ ابوسعید، غیر از مقامه‌های موجود، دیگر مقامه‌هایی نیز وجود داشته که اکنون نشانی از آن‌ها در دست نیست. ازجمله قراینی که وجودِ این مقامه‌ها را به اثبات می‌رساند، تعددِ اشاراتی جدید به احوالِ شیخ است که در برخی منابع دیده می‌شوند. برای این اشارات، دو ویژگی می‌توان درنظر گرفت. نخست، شاذ بودن؛ دیگر آن‌که در مقامه‌های بازمانده، برای هیچ‌کدام مأخذی نمی‌توان یافت. جستارِ حاضر به طبقه‌بندی و تحلیلِ این اشارات پرداخته است. نتایجِ حاصل از پژوهش، مؤید آن است که اشاراتِ مذکور را ذیل پنج مجموعه می‌توان طبقه‌بندی و بررسی کرد. مجموعۀ نخست، آن اشاراتی هستند که با توجه به اطلاعاتی که از طریقِ مقامه‌های بازمانده در اختیار است، برای آن‌ها با وقایعِ حیاتِ ابوسعید، تناسبی نمی‌توان در نظر گرفت. مجموعۀ دیگر، مضامینی را شامل می‌شوند که از محتوایِ برخی اقوال، ابیات یا از مضمونِ بعضی مفاهیم أخذ شده‌اند. سه‌دیگر، مواردی را در برمی‌گیرد که نشان‌دهندۀ دگردیسیِ برخی از وقایعِ حقیقی هستند. چهارم، ضمنِ آن‌که با احوالِ ابوسعید، سازگاری کامل دارند، اطلاعاتی افزون‌تر از آنچه از طریقِ مقامه‌های بازمانده به آن‌ها می‌توان دست یافت، در اختیار می‌گذارند. پنجم، مبیّنِ حکایاتی هستند که احتمالاً به دلیلِ شُبهه و ضعف در اسناد، به مقامه‌های رسمی و شناخته‌شده راه نیافته‌اند. از منظرِ آشناییِ بیشتر با احوالِ بوسعید، برای مجموعۀ نخست، اهمیتی نمی‌توان درنظر گرفت. مجموعۀ دوم، دارای اهمیتی تقریباً نسبی است. امّا مجموعه‌های سوم تا پنجم، حائز کمالِ اهمیت هستند.

کلیدواژه‌ها

ابوسعید ابوالخیر؛ مقامه؛ حالات و سخنان؛ اسرارالتوحید؛ مقامۀ کهن و نویافته

مراجع

1. ابن‌منوّر، م. (1371). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. آگاه.
2. ابوالرجا چاچی، م. (1359). روضة‌الفریقین. به تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی. انتشارات دانشگاه تهران.
3. ابوروح لطف‌الله، ج. (1384). حالات و سخنان ابوسعیدابوالخیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن.
4. ابوعلی عثمانی، ح. (1374). ترجمه رسالۀ قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. علمی و فرهنگی.
5. امیر اقبال‌شاه سیستانی، ا. (1379). چهل مجلس. تصحیح عبدالرفیع حقیقت. اساطیر.
6. باخرزی، ی. (1383). اوراد الاحباب و فصوص الآداب. به کوشش ایرج افشار. انتشارات دانشگاه تهران.
7. بوزجانی، ع. (1345). روضة الریاحین. با مقدمه و تعلیقات به کوشش حشمتِ مؤید. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
8. جامی، ع. (1382). نفحات­الانس من حضرت­القدس. مقدمه تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. اطلاعات.
9. حبله‌رودی، م. (بی‌تا). کلیات جامع‌التمثیل. کتابفروشی اسلامیه.
10. حمید قلندر، مولانا ح. (1959). خیرالمجالس (ملفوظات حضرت شیخ نصیرالدین محمود چراغ‌دهلی). با تصحیح و مقدمه و تعلیقات از خلیق احمد نظامی. مطبوعات شعبۀ تاریخ، مُسلم یونیورستی، علی‌گده، هند.
11. خواجه علیِ حسنِ سیرجانی، ع. (1390). البیاض و السّواد مِن خصائصِ حِکَم العباد فی نعت المرید و المراد. تصحیح و تحقیق محسن دهقان‌پور، مقدمۀ انگلیسی نصرالله پورجوادی. مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و واحد تحقیقاتی تاریخِ فرهنگِ عقلی جهان اسلامِ دانشگاه آزاد برلین، تهران.
12. خواجه محمد پارسا، م. (1381). فصل­الخطاب­. با مقدمه و تصحیح و تعلیق جلیل مسگرنژاد. مرکز نشر دانشگاهی.
13. زرکوب شیرازی، ا. (1389). شیرازنامه. به کوشش محمدجواد جدّی و احسان‌الله شکراللهی. مؤسسۀ تألیف و ترجمه و نشر آثار هنریِ متن.
14. سدیدالدین غزنوی، م. (1388). مقامات ژنده پیل. به اهتمام حشمت مؤید. علمی و فرهنگی.
15. سراج طوسی، ا. (1382). اللّمع فی التصوّف. تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون و ترجمه مهدی محبتی. اساطیر.
16. سهروردی، ش. (1364)، عوارف المعارف. به اهتمام قاسم انصاری و ترجمۀ عبدالمومن اصفهانی. علمی و فرهنگی.
17. شفیعی کدکنی، م. (1386). چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافتۀ بوسعید، از میراث عرفانی ابوسعیدابوالخیر). سخن.
18. شفیعی کدکنی، م. (1393). درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام). سخن.
19. شمس تبریزی، ع. (1385). مقالات شمس تبریزی. تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد. خوارزمی.
20. صفی‌پور، ع. (بی‌تا). منتهی الأرب فی لغة العرب. کتابخانه سنایی.
21. عطار نیشابوری، ف. (1905‏). تذکرة‌الاولیا. مصحح رینولد آلین نیکلسون. لیدن.
22. عطار نیشابوری، ف. (بی‌تا). تذکرة‌الاولیا. به تصحیح میرزا محمد خان قزوینی. گنجینه.
23. عطار نیشابوری، ف. (1399). تذکرة‌الاولیا. مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن.
24. عطار نیشابوری، ف. (1383). مصیبت‌نامه. تصحیح نورانی وصال. زوار.
25. عطار نیشابوری، ف. (1384). الهی‌نامه. تصحیح فؤاد روحانی. زوار.
26. عطار نیشابوری، ف. (1386). اسرارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن.
27. عنصرالمعالی، ک. (1378). قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح غلام‌حسین یوسفی. علمی و فرهنگی.
28. عین‌القضات همدانی، ع. (1362). نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. کتابخانه منوچهری.
29. عین‌القضات همدانی، ع. (1373). تمهیدات. با مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عُسیران، کتابخانه منوچهری.
30. فراهی هروی، م. (بی‌تا). تفسیر حدائق‌الحقائق. به اهتمام سید جعفر سجادی. انتشارات دانشگاه تهران.
31. کربلایی تبریزی، ح. (1383). روضات‌الجنان و جنات‌الجنان. با مقدمه و تکمله و تصحیح و تعلیقِ جعفر سلطان‌القرّائی، به سعی و اهتمامِ محمدامین سلطان‌القرّائی. ستوده.
32. لاهیجی، م. (1374). مفاتیح­الاعجاز فی شرح گلشن راز. با مقدمه کیوان سمیعی. سعدی.
33. معین‌الدین اسفزاری، م. (1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات. با تصحیح و حواشی و تعلیقات سید محمدکاظم امام. انتشارات دانشگاه تهران.
34. ملک شاه حسین سیستانی، ح. (1344). احیاءالملوک. به اهتمام منوچهر ستوده. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
35. منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفة المریدین. (1354). به تصحیح احمد علی رجائی. انتشارات دانشگاه تهران.
36. میبدی، ر. (1371). کشف­الاسرار و عدّة الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری). به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. امیرکبیر.
37. نجم رازی، م. (1374). مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. علمی و فرهنگی.
38. نخشبی، ض. (1369). سلک­السلوک. با مقدمه و تصحیح و تعلیق و تحشیه غلام‌علی آریا. کتابفروشی زوّار.
39. هجویری، ع. (1386). کشف‌المحجوب. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. سروش.
40. هزار حکایت صوفیان. (1389). حامد خاتمی‌‌پور، بر اساس دستنویس کهن 673 هـ.ق. سخن.
41. همتی، ا. ح. (1400الف). خطاهای مؤلفان متون کهن ادب فارسی در معرفی ابوسعید ابوالخیر. جستارهای نوین ادبی، ۵۴(۲)، ۱۲۳-۱۵۵. https://doi.org/10.22067/jls.2021.69791.1064
42. همتی، ا. ح. (1400ب). راستی‌آزماییِ رویدادهای سفر ابوسعیدابوالخیر به خرقان بر مبنای گزارش اسرارالتوحید. زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، 74(۲۲۴) ، 53 -76. https://doi.org/10.22034/perlit.2022.48698.3209