بررسی تکثر معنا و لایه‌های پنهان در حکایت «در سبب ورود حدیث الکافر یاکل فی سبعه امعاء و المومن یأکل فی معا واحد» با رویکرد نظام رمزگان روایی رولان بارت

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 57، شماره 4 - شماره پیاپی 227، اسفند 1403، صفحه 99-73   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.88444.1598

نویسندگان

سیامک صدیقی^{* 1}؛ علی محمد پشتدار²؛ ایوب مرادی³

¹دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران.

چکیده

حکایت «در سبب ورود این حدیث مصطفی صلوات‌الله علیه که الکافر یاکل فی سبعه امعاء و المومن یاکل فی معا واحدا» اولین حکایت از دفتر پنجم مثنوی شریف است. این حکایت در مذمت حرص و آز آورده شده و تأکید دارد که ایمان صرفاً در لفظ نیست و مؤمن واقعاً ویژگی‌هایی دارد که در ظاهر و اعمال او هم نمود پیدا می‌کند و…. پژوهشگر در تحلیل این حکایت مثنوی، برای کشف ویژگی‌های خلاقانه و لایه‌های پنهان حکایت از رمزگان روایی رولان بارت بهره برده است. برای تحلیل دقیق حکایت‌های ژرف مثنوی، قطعاً به‌کارگیری روش‌های علمی و ساختارمند در حوزه خوانش و نقد ادبی بسیار حائز اهمیت بوده و یکی از این روش‌های عالمانه و دانشگاهی، بهره‌گیری از شیوه رمزگان رولان بارت است. در این شیوه، بارت متون را به خواندنی و نوشتنی تقسیم می‌کند. متن نوشتنی متنی است حائز اهمیت و درجه اول، برخلاف متن خواندنی که بیشتر سرگرم‌کننده است و نه تأمل‌برانگیز. پژوهشگر برای بررسی حکایت مذکور از این روش استفاده کرده تا دریابد که مثنوی با ویژگی‌های فوق‌الذکر طبق تعاریف بارت در کدام‌یک از دو متن می‌گنجد؟ بررسی حکایت در سبب ورود این حدیث… با شیوه توصیفی-تحلیلی و بر اساس رمزگان پنجگانه بارت نشان می‌دهد نظر به فراوانی همه رمزگان‌های پنجگانه، این حکایت نه‌تنها شنیدنی که نوشتنی هم هست و دو رمزگان نمادین (تقابل‌ها) و فرهنگی در این حکایت بسیار پرکاربرد هستند. نکته حائز اهمیت این پژوهش این است که باوجوداینکه حکایات مثنوی معنوی به‌صورت شفاهی و آموزشی برای انتقال مفاهیم مدنظر مولانا سروده شده، اما متن این حکایت برخوردار از بالاترین نمودارهای مرتبط با متن نوشتنی است. همچنین ازآنجاکه عرفان به نوعی مقوله‌ای است که بر تضادها و تفاوت‌ها استوار است، شاهد تقابل‌های معنایی و مفهومی قابل‌ملاحظه‌ای در این حکایت هستیم. ضمن اینکه اصطلاحات عرفانی و دینی و به‌کارگیری معانی نو و ترکیبات ادبی موجب شده است رمزگان فرهنگی نیز در این حکایت از بسامد بالایی برخوردار باشد.

کلیدواژه‌ها

مثنوی مولانا؛ رولان بارت؛ خوانش متن؛ رمزگان پنجگانه بارت؛ تقابل دوگانه

مراجع

1. آلن، گ. (1397) بینامتنیت. ترجمه پیام یزدانجو. مرکز.
2. اسپرهم، د.، شاگستاسبی، م. و سالاری، ع. (1398). تحلیل روایی داستان نخجیران و شیر مثنوی معنوی با رویکرد زبان‌شناسی رمزگان رولان بارت. پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، ۸(۱)، ۱-۱۹.

 http://doi.org/10.22059/jlcr.2019.71013

3. بارت، ر. (1370). عناصر نشانه شناسی. ترجمه مجید محمدی. الهدی.
4. بارت، ر. (1382). لذت متن. ترجمه پیام یزدانجو. مرکز.
5. بارت، ر. (1399). اس/زد. ترجمه سپیده شکری‌پور. افراز.
6. برتنس، ه. (1384). مبانی نظریه ادبی. ترجمه محمدرضا ابوالقاسم. ماهی.
7. برومند، ن. (1396). تحلیلی نشانه‌شناختی از مثنوی معنوی (خوانش اشعار با بهره‌گیری از رمزگان‌ها). مجموعه مقالات نهمین همایش ملی پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. به همت دانشگاه بیرجند و انجمن علمی(استادان) زبان و ادبیات فارسی.
8. پارسایی، ح. (1402). طیف رمزگان و نمادهای شادی و امید در غزل‌های مولانا. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، ۱۵(۵۵)، ۳۱۹-۳۴۷. http://doi.org/10.30495/DK.2022.1942384.2355
9. پورنامداریان، ت. (1389). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. علمی و فرهنگی.
10. پین، م. (1392). بارت و فوکو و آلتوسر. ترجمه پیام یزدانجو. مرکز.
11. تامس، ب. (1400). روایت مفاهیم بنیادی و روش‌های تحلیل. ترجمه حسین پاینده. مروارید.
12. چندلر، د. (1394) مبانی نشانه شناسی، ترجمه مهدی پارسا. انتشارات پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی.
13. زمانی، ک. (1939). شرح جامع مثنوی معنو.، سروده جلال‌الدین محمد. اطلاعات.
14. سجودی، ف. (1387). نشانه‌شناسی کاربردی. علم.
15. شریفی، م. (1382) فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام. ترجمه علی اشرف مویدی. امیرکبیر
16. صادقی، ل. (1392). انشقاق اجتماعی در یک متن نوشتنی: رمزگان‌شناسی خروس. در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر (به‌کوشش لیلا صادقی، صص. ۱۶۱-۲۰۴). سخن.
17. عباسپور، ح. (1402). خوانش رمزگان دفتر دستور زبان عشق بر اساس نظریه رمزگان‌های رولان بارت. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی(دهخدا)، ۱۵(۵۶)، ۱۴۴-۱۶۸.

 http://doi.org/10.30495/dk.2021.1928421.2240

18. غیاثی، م. (1368). درآمدی بر سبک شناسی ساختاری. شعله اندیشه.
19. لچت، ج. (1377). پنجاه متفکر بزرگ معاصر. ترجمه محسن حکیمی و فریدون فاطمی. خجسته.
20. مرادی، ا.، و چالاک، س. (1399) بررسی تکثر معنایی در حکایت شاه و کنیزک بر اساس نظام رمزگان روایی رولان بارت. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، ۱۴(۲)، ۱۸۹-۲۱۰.

 http://doi.org/10.22108/jpll.2021.125793.1539

21. مولانا، ج. (1391)، مثنوی معنوی (دفتر پنجم و ششم). تصحیح و اهتمام رینولد نیکلسون. آدینه سبز.
22. نامورمطلق، ب. (1390) درآمدی بر بینامتنیت. سخن.
23. نجفی، ز. (1399). بررسی و تفسیر رمزگان‌های متنی در داستان طوطی و بازرگان. فنون ادبی، ۸(۲)، ۱۹۱-۲۰۰. http://doi.org/10.22108/liar.2016.20576