از کشف المحجوب تا کشفِ حجاب (تأملی در مواجهه نمادینِ ایرانیان با سویه تمثیلی تجدد)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 133-152   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2025.91099.1351

نویسندگان

رضا جاوید¹؛ هادی نوری^{* 2}؛ محمدرضا غلامی شکارسرایی³

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی، گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

²استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

³استادیار گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

چکیده

مدرنیته در ذهن و جهان‌بینی نخستین سیاحان ایرانی به غرب، آشفتگی­هایی ایجاد کرد که در تقابل با نگاه نمادین فرهنگ ایشان تا آن زمان بود. در چنین زمینه­ای سوژه­ها، فضاها و کالاهای مدرن برای این گردشگران برجسته می­شد. تا جایی که چونان حجابی اهداف مأموریتشان را تحت تأثیر قرار داد. سؤال پژوهش این است که تقابل نظام نمادین و معنایی کشف المحجوب در فرهنگ ما در تقابل با نظام معنایی تمثیلی مبتنی بر بی‌حجابی زنان، فضاها، کالاها و تجربه مدرن در غرب چه تأثیری بر ادراک ایشان در غرب داشت؟ مقاله حاضر با بهره­گیری از نظریه و روش­شناسی والتربنیامین در صدد است تا با بررسی اولین تجربه گردشگران ایرانی به فرنگ (در سفرنامه­ها و دیگر منابع) به بررسی این موضوع بپردازد. نتیجه این است که نخستین مواجهه ایرانیان با تجدد غربی به این ترتیب در دوگانه خیر و شر، بهشت و جهنم، مقدس و نامقدس گرفتار بود و همین یکی از مهم‌ترین موانع شناخت دقیق و درست از ماهیت تجربه مدرنیته غربی و فراورده بزرگ آن یعنی سرمایه­داری بود. شرم از شُکُوه ظاهری غربی و مرکزیت جذابیت‌های زنانه آنکه چشم را خیره می‌کرد و احساس گناه از شُرُور آنکه در تقابل با رستگاری و پاکی بود تا سال‌ها بعد مدرنیته ایرانی را به خود مشغول ساخته بود.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ نماد؛ پروژه پاساژها؛ بنیامین؛ کشف المحجوب؛ مدرنیته

مراجع

ابن عربی، محی الدین. فتوحات مکیه. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: مولا، 1385.

ایلچی، میرزا ابوالحسن خان. حیرت نامه، سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی به لندن، به‌کوشش حسن مرسل وند. تهران: موسسه رسا، 1363.

ایگلتون، تری. والتربنیامین یا به‌سوی نقدی انقلابی. ترجمۀ مهدی امیرخانلو و محسن ملکی. تهران: نشر مرکز، 1397.

بخاری، سید محمد. منهاج الطالبین و مسالک الصادقین. به‌تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات مولی، 1364.

بنیامین، والتر. عروسک و کوتوله، مقالاتی درباره فلسفه زبان و فلسفه تاریخ. ترجمۀ مراد فرهاد پور و امید مهرگان. تهران: گام نو، 1385.

توکلی طرقی، محمد. تجدد بومی و بازاندیشی در تاریخ. تهران: نشر تاریخ ایران، 1381.

ستاری، جلال. عشق صوفیانه. تهران: نشر مرکز، 1389.

حائری، عبدالهادی. نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایرانی با دو رویه تمدن بورژوایی غرب. تهران: امیرکبیر، 1367.

کربن. هانری. تخیل خلاق در عرفان ابن عربی. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: جامی، 1390.

کربن، هانری. چشم‌اندازهای فلسفی معنوی: اسلام ایرانی. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا، 1391.

کربن، هانری. ابن‌سینا و تمثیل عرفانی. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا، بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا، 1387.

علوی شیرازی، میرزا محمد هادی. دلیل السفرا، سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی به روسیه. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357.

گرمرودی، میرزا فتاح خان. سفرنامه میرزا فتاح خان گرمرودی به اروپا موسوم به: چهارفصل و دو رساله دیگر به نام: شب نامه. سفرنامه ممسنی در زمان محمد شاه قاجار. به‌کوشش فتح الدین فتاحی. تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران، 1347.

هاروی، دیوید. پاریس پایتخت مدرنیته. ترجمۀ عارف اقوامی مقدم. تهران: پژواک، 1392.

هجویری، ابوالحسن جلابی. کشف المحجوب. به‌کوشش دکتر محمد حسین تسبیحی (رها). اسلام آباد: انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1374.

Benjamin, Walter. The Arcades Project. Translated by Howard Eiland and Kevin McLaughlin. The Belknap. press Harvard University Press Cambridge, 1999.

Benjamin, Walter. the Origin of German Tragic Drama. London & New York, Verso, 2003.

Brent. Plate; S. Walter Benjamin, religion and aesthetics: rethinking religion through the arts. London, 2005.

Buck-morss, Susan. The Dialectics of Seeing, Walter Benjamin and the Arcades Project. Cambridge, The MIT Press, 1989.

Liu, Shu. Walter Benjamin's Concept of Experience and His Literary Practice. the University of California Davis, 2022.

Pusca, Anca M. Walter Benjamin and the Aesthetics of Change. Edited By Anca M. Pusca. Goldsmiths. University of London, 2010.

Selmon, Stephen. Post-Colonial Allegory and the Transformation of History, 23(1):157-168. University of Alberta, Canada, 1988.

Tavakoli-Targhi. Mohamad. Refashioning Iran, Orientalism, Occidentalism and Historiography. Palgrave MacMillan, 2001.

Whitman. Jon. Interpretation and allegory: antiquity to the modern period. Leiden: Brill, 2000.