استنباطی از نقش فطرت در معرفت‌شناسی و تحقق فعل اخلاقی با تکیه بر آیۀ فطرت

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 43-69   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.86257.1652

نویسندگان

محسن جوادی¹؛ حسین عظیمی دخت²؛ کمال صحرایی³؛ ملیحه قاین ابراهیم آبادی^{* 4}

¹استاد گروه فلسفهٔ اخلاق، دانشکدهٔ الهیات، دانشگاه دولتی قم

²استادیار گروه فلسفهٔ اسلامی، دانشکدهٔ الهیات، دانشگاه دولتی میبد

³دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات، دانشگاه دولتی میبد

⁴دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات، دانشگاه دولتی میبد

چکیده

معرفتشناسی اخلاق از مباحث فرااخلاق است؛ این علم، برخی مباحثِ فلسفیِ پیش از بحثِ خوب و بدِ گزارهٔ اخلاقی را در بر می‌گیرد. در ارتباط با فطرت و معرفت‌شناسی اخلاق باید گفت: «فطرت» از دیرباز با رویکردهای مختلف مورد بحث بوده است؛ در این حوزه، فطرت می‌تواند از پیچیده‌ترین و مهم‌ترین ابزار معرفت‌شناسی فرااخلاقی قرآن به شمار رود. پژوهش حاضر با تکیه بر آیهٔ 30 سورهٔ روم، در پی تبیین نقش فطرت در معرفت‌شناسی اخلاقی از دیدگاه قرآن است. برای نیل به فهم کارکرد فطرت در تحقق معرفت فرااخلاقی، وجود دو نوع معرفت اخلاقی، از منظر آیهٔ فطرت مورد تأکید قرار گرفت که می‌توان آن دو را «معرفت فطری» و «معرفت نفسانی فطری» نام‌گذاری کرد. در فرآیند تحلیل آیه مذکور و دیگر آیات مرتبط قرآنی، می­توان به تبیین فطرت، به عنوان استعداد فهم و تمییزدهندهٔ خوب از بد با تکیه بر بافت موقعیتی و نیز داده‌های معرفتی در افراد، دست یافت و در ادامه چگونگی عملکرد فطرت، در تحقق معرفت اخلاقی، با عنایت به ثبات فطرت از دیدگاه قرآن؛ و از سویی، وجود تطور و رشد در تمدن‌های بشری، بازبینی و بررسی شده است. در واقع، چگونگی سازمان‌دهی داده‌های اخلاقی در افراد، بدون تغییر فطرت تبیین شد. نتیجهٔ خاتمه آنکه، فرایند عمل فطرت، در افراد ثابت است؛ ولی بازدهی معرفت‌شناسیِ فرااخلاقی فطرت در گذر زمان بهبود می‌یابد و این نکته با ثبات فطرت در عین رشد تمدن همخوان است. در راستای فهم این قاعده، ویژگی گزاره‌های مورد تأیید فطرت و نیز تفاوت آن با دیگر استعدادها و چگونگی تقابل آن با هوای نفس مورد بررسی واقع شد.

کلیدواژه‌ها

قرآن و فرااخلاق؛ معرفت‌شناسی اخلاقی قرآن؛ قرآن و اخلاق

مراجع

قرآن کریم. ترجمهٔ حسین انصاریان. قم: اسوه، چاپ‌اول، 1383.

قرآن کریم. ترجمهٔ محمدعلی رضایى اصفهانی. قم: مؤسسهٔ تحقیقاتى فرهنگى دار الذکر، چاپ‌اول، 1383.

قرآن کریم. ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى، چاپ‌سوم، 1418ق.

قرآن کریم. ترجمهٔ احمد کاویان‏پور. تهران: اقبال، چاپ‌سوم، 1372.

قرآن کریم. ترجمهٔ علی مشکینى اردبیلى. ترجمهٔ قرآن. قم: الهادى، چاپ‌دوم، 1381.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان، چاپ‌چهارم، 1367.

‌ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على. التوحید. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌اول، 1398ق.

‌ابن‌سیده، علی‌بن‌اسماعیل. المحکم و المحیط الأعظم. بیروت: دار الکتب العلمیة، ١٤٢١ق.

ابن‏عاشور، محمدطاهر. تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، چاپ‌اول، 1420ق.

ابن‏عجیبه، احمد. البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید. مصر: حسن عباس زکی، چاپ‌اول، 1419ق.

ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب. المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ‌اول، 1422ق.

ابن‏کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة، محمدعلی بیضون، چاپ‌اول، 1419ق.

‌ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. قم: ادب الحوزه، 1405ق.‍

ابوالفتوح رازى، حسین‌بن‌على. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، چاپ‌اول، 1408ق.

ابیارى، ابراهیم. الموسوعة القرآنیة. مصر: مؤسسة سجل العرب، چاپ‌اول، 1405ق.

اکبری، رضا، محمد غفوری‌نژاد. «فطرت در اندیشهٔ ‌ابن‌عربی و ارتباط آن با اعتقاد به وجود خداوند». پژوهشنامهٔ عرفان. ش2(1389): 23-42.

امین، نصرت‏بیگم. تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن. بى‌جا: بى‌نا، چاپ‌اول، بى‌تا.

بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ‌اول، 1418ق.

پانى‏پتى، ثناءالله. التفسیر المظهرى. کویته: رشدیه، چاپ‌اول، 1412ق.

ترخان، قاسم. «فطرت و فطریات در نگاه علامه طباطبایی و برایند آن در علوم انسانی». مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. ش1(1396): 81-104.

ثعالبى، عبدالرحمان‌بن‌محمد. الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌اول، 1418ق.

ثعلبى، احمد‌بن‌محمد. الکشف و البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌اول، 1422ق.

ثقفى تهرانى، محمد. روان جاوید در تفسیر قرآن مجید. تهران: برهان، چاپ‌دوم، 1398ق.

جوادی آملی، عبدالله. «فطرت در آیینهٔ قرآن». انسان‌پژوهی دینی. ش23(1389): 5-28.

جوادی آملی، عبدالله. تفسیر انسان به انسان. قم: اسراء، چاپ‌هفتم، 1392.

جوادی آملی، عبدالله. فطرت در قرآن. قم: اسراء، چاپ‌اول، 1378.

جوادی، محسن. مسألهٔ باید و هست. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ‌اول، 1375.

حوى، سعید. الاساس فى التفسیر. قاهره: دار السلام، چاپ‌ششم، 1424ق.

خطیب، عبدالکریم. التفسیر القرآنى للقرآن. بیروت: دار الفکر العربی، چاپ‌اول، 1424ق.

درایور، جولیا. دانشنامهٔ فلسفهٔ اخلاق (روانشناسی اخلاق). ترجمهٔ ماشاء‌الله رحمتی. تهران: سوفیا، چاپ‌اول، 1392.

دره، محمدعلی. تفسیر القرآن الکریم و اعرابه و بیانه. بیروت: دار ‌ابن‌کثیر، 1430ق.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن. دمشق: دار القلم-الدار الشامیة، چاپ‌اول، 1412ق.

رضایى اصفهانى، محمدعلى. تفسیر قرآن مهر. قم: پژوهش‌هاى تفسیر و علوم قرآن، چاپ‌اول، 1387.

زحیلى، وهبه. التفسیر الوسیط. دمشق: دار الفکر، چاپ‌اول، 1422ق.

زمخشرى، محمود‌بن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ‌سوم، 1407ق.

سعدى، عبدالرحمان. تیسیر الکریم الرحمن فی تفیسر کلام المنان. بیروت: مکتبة النهضة العربیة، چاپ‌دوم، 1408ق.

سلطان على‏شاه، سلطان محمد‌بن‌حیدر. بیان السعادة فی مقامات العبادة. بیروت: الأعلمی، چاپ‌دوم، 1408ق.

سمرقندى، نصر‌بن‌محمد. تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم. بیروت: دار الفکر، چاپ‎اول، 1416ق.

سیدطنطاوى، محمد. التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. قاهره: نهضة مصر، چاپ‌اول، 1997م.

سیوطى، عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربى، چاپ‌دوم. 1421ق.

شهیدی، سعیده سادات. «ظرفیت فلسفهٔ ‌ابن‌سینا در بازیابی ابعاد گرایشی فطرت». حکمت سینوی. (بهار و تابستان 1401): 51-74. 10.30497/ap.2022.243368.1592

صادقى تهرانى، محمد. ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم. قم: شکرانه، چاپ‌اول، 1388.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی، چاپ‌دوم، 1390ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. تفسیر جوامع الجامع. قم: مرکز مدیریت حوزهٔ علمیه، چاپ‌اول، 1412ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، چاپ‌سوم، 1372.

طبرى، محمد‌بن‌جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة، چاپ‎اول، 1412ق.

طوسى، محمد‌بن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌اول، بی‌تا.

طیب، عبدالحسین. اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: اسلام، چاپ‌دوم، 1369.

غفوری‌نژاد، محمد. «نظریهٔ فطرت و علوم انسانی؛ کنش‌های متقابل». فلسفه و کلام، عقل و دین. ش2(1389): 95-110.

فضل‌الله، محمدحسین. من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک، چاپ‌اول، 1419ق.

فعالی، محمدتقی. معرفت‌شناسی در قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ‌اول، 1394.

قاین ابراهیم‌آبادی، ملیحه، محسن باجگیران. «الگوی شلایرماخر و تعامل سیاق متنی و حالی در دور هرمنوتیکی متناسب قرآن». مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث. ش91(پاییز و زمستان1392): 91-113. 10.22067/naqhs.v45i2.17930

قرائتى، محسن. تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، چاپ‌اول، 1388.

قرطبى، محمد‌بن‌احمد. الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو، چاپ‌اول، 1364.

قشیرى، عبدالکریم‌بن‌هوازن. لطائف الاشارات. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ‌سوم، 2000م.

قیّم، عبدالنبی. فرهنگ معاصر عربی فارسی. تهران: فرهنگ معاصر، چاپ‌دهم، 1390.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب‌. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ‌چهارم، 1407ق.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب‌. الکافی. قم. دار الحدیث، چاپ‌اول، ‏1429ق.

مدرسى، محمدتقى. من هدى القرآن. تهران: دار محبی الحسین، چاپ‌اول، 1419ق.

مرکز فرهنگ و معارف قرآن. ترجمهٔ قرآن. قم: بوستان کتاب، چاپ‌اول، 1385.

المطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد. ویژگی‌های بلاغی بیان قرآن. ترجمهٔ حسین سیدی. تهران: سخن، چاپ‌اول، 1388.

مطهری، مرتضی. فطرت. تهران: صدرا، چاپ‌بیستم، 1388.

معین‌الدین شیرازى، محمدهادى‌بن‌‌محمد. الکشف الوافی فی شرح اصول الکافی. قم: دار الحدیث، چاپ‌اول، 1430ق.

مغنیه، محمدجواد. التفسیر الکاشف. قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ‌اول، 1424ق.

مفید، محمد‌بن‌محمد. تصحیح اعتقادات الإمامیة. قم: کنگرهٔ شیخ مفید، چاپ‌دوم، 1414ق.

مقاتل‌بن‌سلیمان. تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌اول، 1423ق.

مکارم شیرازی، ناصر. مختصر الامثل. قم: مدرسهٔ امام علی ‌ابن‌ابی‌الطالب(ع)، چاپ‌اول، 1428ق.

مکارم شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ‌دهم، 1371.

مکى‌بن‌حموش. الهدایة إلى بلوغ النهایة. شارجه: جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی، چاپ‌اول، 1429ق.

مکى‌بن‌حموش. مشکل اعراب القرآن. بیروت: دار الیمامة، چاپ‌سوم، 1423ق.

میبدى، احمد‌بن‌محمد. کشف الاسرار و عدة الابرار. تهران: امیرکبیر، چاپ‌پنجم، 1371.

نحاس، احمد‌بن‌محمد. اعراب القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ‌اول، 1421ق.

یثربی، سید یحیی. عیارنقد2. قم: بوستان کتاب، چاپ اول، 1383.