قنات کهروم، دریچه‌ای به فن‌آوری بومی و نقش آن در معماری پایدار از دوره صفویه در اصفهان

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 6، دوره 11، شماره 4 - شماره پیاپی 34، اسفند 1403، صفحه 35-44   

نوع مقاله: فنی و ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v11i4.2408-1350

نویسندگان

علمدار علیان¹؛ معصومه طاهری دهکردی^{* 2}

¹مسئول بخش باستان‌شناسی میراث فرهنگی اصفهان، ایران

²دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

شکل‌گیری اجتماعات انسانی فلات مرکزی ایران به واسطه نظام حاکم بر اساس ویژگی‌های جغرافیا و اقلیم خشک و نیمه‌خشک، وابستگی بسیاری به منابع آب سطحی و زیرزمینی دارد. قنات به عنوان یک نظام پایدار در شیوه تأمین آب شرب و آبیاری متناسب با شرایط جغرافیایی هر منطقه است؛ که از لحاظ مهندسی جهت دسترسی به منابع آب زیرزمینی بر اساس سازگاری با محیط زیست و اقلیم یک منطقه ایجاد شده است. قنات کَهروم یکی از بازماندگان این نظام حاکم در فلات مرکزی از دوره صفویه است، که نمونه توسعه معماری پایدار، فن‌آوری بومی در فلات مرکزی و تمرکز مدیریت آب بر روی شیوه‌های مدیریتی پایدار، ایمن و مقرون‌به‌صرفه است. این قنات به لحاظ نوع معماری، استمرار از معماری دستکند ایران و در سنگ حفر شده است. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و جمع‌آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، ویژگی‌های جغرافیایی و توپوگرافی منطقه، عامل اصلی در انتخاب نوع معماری این قنات دستکند است. هدف از این پژوهش، تحلیل ساختار کالبدی و معرفی نوع شاخص معماری دستکند قنات کهروم است؛ همچنین استفاده بهینه از پتانسیل این قنات در هدایت آب‌های زیرزمینی، که نشان از ارائه یک راهبرد مهم معماری در بهره‌مندی اقتصادی جهت ارتقای کیفیت زندگی است. این معماری حاصل برهم کنش‌های، تأثیرات متقابل انسان و محیط پیرامون و اوج هنر معماری در بستر زمین است. نتیجه نشان می‌دهد که قنات کهرم از لحاظ معماری و کارکرد، متناسب با فن‌آوری بومی و جغرافیایی منطقه، توپوگرافی، شیب زمین و ویژگی‌های زمین‌شناسی است.

کلیدواژه‌ها

قنات؛ لنجان؛ آب‌های زیرزمینی؛ اقلیم؛ دستکند؛ مدیریت آب

مراجع

اشرفی خیرآبادی، حمید. (1402). نقش و کارکرد قنات‌های روستای خیرآباد در توسعه و رشد روستا (مطالعه موردی قنات دهنبره و قنات نو). فصلنامه تاریخ روستا و روستانشینی در ایران و اسلام، 1(2)، 118-152. doi: 10.30479/hvri.2024.19721.1019
چهری، محمد اقبال، و رحیمی، فتانه. (1400). قنات کهریز چهر، یک سازه آبی نویافته از دوره تاریخی و اسلامی در منطقه بیستون. نشریه مطالعات ایران کهن، 1(1)، 103-122. 
پاپلی یزدی، محمد حسین، و لباف خانیکی، مجید. (1388). قنات‌های تفت. انتشارات پاپلی. مشهد، ایران.
حائری، محمدرضا. (1386). قنات در ایران. چاپ اول. دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران.
حسینی، سیدحسین، و جهان‌دیده، زهیر. (1395). چالش‌های حمایت‌های کیفری از قنوات (مطالعۀ موردی: قنات قصبۀ گناباد. نشریه مطالعات حقوق انرژی، 2(2)، 279-304. doi: 10.22059/jrels.2016.62724
شیرزادی، فاطمه، و خاشعی سیوکی، عباس. (1401). نگرشی بر اصلاحاتی مدیریتی-ساختاری قنات (منطقه مورد مطالعه: بیرجند، روستای چهکند مود). مجله آبخوان و قنات، 2(4)، 77-88. doi: 10.22077/jaaq.2019.2419.1014 
طباطبائی، سیدمصطفی. (1402). بررسی روش‌های موفق احیای قنات از طریق حفاظت فیزیکی و تغذیه مصنوعی مطالعه موردی: قنات خمسیان اشکذر، مزرعه نو دهشیر و دیهوک خرانق. نشریه آبخوان و قنات، 4(2)، 67-82. doi: 10.22077/jaaq.2024.7340.1065
کلانتری، حسین. (1396). فنآوری بومی قنات و نقش آن در معماری ژایدار (بررسی موردی: شهر یزد)، نشریه نقش جهان، 7(2)، 11-20. dor: 20.1001.1.23224991.1396.7.2.4.1
عشقی‌زاده، مسعود، و نورا، نادر. (1389). تعیین محل مناسب احداث سدزیرمینی بر روی قنات (مطالعه موردی: قنات دهن چنار حوزه آبخیز کلات شهرستان گناباد). مجله پژوهش‌های حفاظت آب و خاک، 17(3)، 45-63. dor: 20.1001.1.23222069.1389.17.3.3.4
نوروزی، اصغر، و محمدی، زهرا. (1395). بررسی خشکسالی هیدرولوژیک و آثار آن بر کشاورزی منطقه لنجان. فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، 6(2)، 97-116.doi: 10.22108/sppl.2016.21633
نوروزی، اصغر، امینی، زهرا و کیانی، صدیقه. (1397). ارزیابی عملکرد و نحوه توزیع فضایی دفاتر ICT روستایی (مطالعه موردی: شهرستان لنجان- استان اصفهان). فصلنامه علمی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، 9(1)، 61-80. doi: 10.22108/sppl.2019.112501.1272
نوری، سید هدایت‌الله، فتحی، عفت، و مسعودیان، سیدابوالفضل. (1395). واکاوی تغییرات کمی آب قنات و تاثیر آن بر سطح زیرکشت زراعت آبی شهرستان لنجان طی سال‌های آبی (1391-1370). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی، 20(55)، 291-309.
میرجانی ارجنان، محسن، حاجی‌زاده، کریم، زارچی، علیرضا، و رضالو، رضا. (1397). بررسی مولفه‌های جغرافیایی و محیط زیستی در شکل‌گیری شهر میبد از پیش از تاریخ تا دوران اسلامی. نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (33)، 19-26.
محمدی‌فر، یعقوب، همتی ازندریانی، اسماعیل. (1395). مطالعه و بررسی معماری دستکند ایران. مجله مسکن و توسعه روستا، 35(156)، 97-110. 
Adams, R McC. (1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlements and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. University of Chicago Press. Chicago.
Abbasnejad, A., Abbasnejad, B., Derakhshani, R., & Sarapardeh, A. (2016). Qanat hazard in Iranian urban areas: explanation and remedies. Environmental Earth Sciences, 75(19), 1–14. https://doi.org/10.1007/S12665-016-6067-6
Jenson, M. (1989). Water supply and sewage disposal at mohenjo-daro. World Archaeology, 21(2), 177–192.
Voudouris, K.S., Christodoulakos, Y., Steiakakis, E., Angelakis, A.N. (2013). Hydrogeological Characteristics of Hellenic Aqueducts-Like Qanats. water, 5(3), 1326-1345. https://doi.org/10.3390/w5031326
Waterhistory. (2024). http://www.waterhistory.org/histories/qanats/. Last access: 2 February 2024.