بازیابی عناصر زبرزنجیری در قرآن و بررسی ارتباط آن با معنا در سطح جمله

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 215-238   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.89970.1749

نویسندگان

جمال طالبی قره قشلاقی^{* 1}؛ سید جعفر صادقی²

¹دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات عرب، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²استادیار گروه آموزش الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

عناصر زبرزنجیری شامل آن دسته از نشانه‌هایی است که فراتر از الفاظ ‌می‌تواند در معنای مراد گوینده از میان چند معنا یا تشخیص و کشف معنای صحیح، مؤثر باشد. همان‎گونه که از معنا می‎توان عناصر زبرزنجیری را دریافت، خود معنا نیز با به‌کارگیری این عناصر بهتر القا می‎شود. گرچه قرآن به صورت متن در اختیار ما قرار گرفته، ازآن‌رو که کلامی قصدگراست، معانی آن یقیناً می‎تواند در بازیابی عناصر زبرزنجیری آیات مؤثر باشد؛ متقابلاً درک و بهره‎گیری از این عناصر می‎تواند در تعیین معنای مراد مؤثر باشد. این پژوهش کتابخانه‎ای به‌روش توصیفی‌تحلیلی با تکیه بر مختصات سه عنصر زبرزنجیری؛ شامل تکیه و آهنگ و درنگ، نسبت به تطبیق آن‌ها با نمونه‎هایی از آیات قرآن کریم در سطح جمله پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که می‌توان باتوجه‌به محل تکیه در سطح جملات، آهنگ کلام و محل وقف و سکت، معنای صحیح را از دو معنای محتمل به دست آورد و باتوجه‌به معنای آیه دریافت که محل تکیه در سطح جملات کجاست، آهنگ کلام به چه صورت و محل وقف و سکت در کدام موضع است. اهمیت این جستار ازاین‌روست که تاکنون در هیچ نظر تفسیری یا پژوهشی، عناصر زبرزنجیری برای تشخیص معنای آیه بررسی یا پیشنهاد نشده است.

کلیدواژه‌ها

زبان‌شناسی؛ عناصر زبرزنجیری؛ تکیه؛ آهنگ؛ درنگ

مراجع

قرآن کریم. ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند.

آلوسى، محمود‌بن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‏ابى‏زمنین، محمد‌بن‌عبدالله. تفسیر ابن‌ابى‌زمنین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق.

ابن‎جزری، محمد‌بن‌محمد. النشر فى القراءات العشر. دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.

ابن‏جوزى، عبدالرحمان‌بن‌على. زاد المسیر فى علم التفسیر. بیروت: دار الکتاب العربی، 1422ق.

ابن‏عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب. المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.

ابوالفتوح رازى، حسین‌بن‌على. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوى، 1408ق.

ابوعرب، محمدعبدالحلیم عبدالمنعم. «الوقوف والابتداء فی القران الکریم». بحوث کلیة الآداب. مجلد30، ش116(2019م): 1ـ23.

ابومحبوب، احمد. ساخت زبان فارسی. تهران: میترا.

انطاکی، محمد. المحیط فی الاصوات العربیه و نحوها و صرفها. بیروت: دار الشرق العربی، بی‌تا.

انیس، ابراهیم. آواشناسی زبان عربی. ترجمهٔ ابوالفضل علامی و صفر سفیدرو. تهران: اسوه، 2005م.

بهنساوی، حسام. الدراسات الصوتیه عند علماء العرب و الدرس الصوتی الحدیث. قاهره: زهراء الشرق، 2005م.

بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

پیز، آلن. زبان بدن. ترجمهٔ مسعود رحیمی. تهران: گلپا، 2013م.

ثعالبى، عبدالرحمن‌بن‌محمد. الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

ثعلبى، احمد‌بن‌محمد. الکشف و البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

جلیلی، سیدهدایت. «اسباب نزول در نظریهٔ تفسیری طباطبایی». مطالعات تفسیری. س2، ش7(2011م): 9-32. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22287256.1390.2.7.1.4

حصرى، شیخ محمود خلیل. معالم الاهتداء الى معرفة الوقف و الابتداء. ترجمهٔ محمد عیدى خسروشاهى. تهران: اسوه، 1996م.

حق‎شناس، علی‎محمد. آواشناسی (فونتیک). تهران: آگاه، 1990م.

حنون، مبارک. فی التنظیم الإیقاعی للغة العربیة: نموذج الوقف. بیروت: الدار العربیة للعلوم ناشرون، 2010م.

حیدری، سارا، روح‌الله محمدعلی‌نژاد عمران. «نقش آکسان‌ها در انتقال معانی و تلاوت معنامحور قرآن کریم». پژوهش‌های زبانشناختی قرآن. س11، ش2(2022م): 1-16.

 https://doi.org/10.22108.nrgs.2022.132402.1744

خزاعی‎فر، علی. «تکیه جمله در جملهٔ سادهٔ فارسی». نامهٔ فرهنگستان. س6، ش4 (2004): 30-47.

دانی، عثمان‌بن‌سعید. التیسیر فی القراءات السبع. بیروت: دار الکتاب العربی، 1404ق.

زر‎کوب، منصوره، محمد خاقانی، مریم جاویدی. «کارکرد واحد‌های زنجیری و زبرزنجیری در زبان عربی». زبان‎پژوهی. س4، ش8(2013م): 67-95.

زمخشرى، محمود‌بن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

سمرقندى، نصر‌بن‌محمد. تفسیر بحر العلوم. بیروت: دار الفکر، 1416ق.

سیدطنطاوى، محمد. التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. مصر: نهضة مصر، 1997م.

سیدعجمی، عبدالفتاح. هدایة القاری الى تجوید کلام الباری. مدینه: طیبه، 2005م.

سیوطى، عبدالرحمان‌بن‌ابى‏بکر. الدر المنثور فى التفسیر بالماثور. قم: کتابخانهٔ عمومى آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1404ق.

شاکر، محمدکاظم. قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم. قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 2004م.

شوکانى، محمد. فتح القدیر. دمشق: دار ابن‌کثیر، 1414ق.

صادقی، وحید. «ﻧﻘﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﻧﻮایی در ابهام‌زدایی از ﻋﺒﺎرات مبهم فارسی». ﭘﮋوﻫﺶ‌های زﺑﺎنﺷﻨﺎسی. س4، ش1(2012م): 80-67. 20.1001.1.20086261.1391.4.6.6.2

صادقی، وحید. ساخت نوایی زبان فارسی: تکیۀ واژگانی و آهنگ. تهران: سمت، پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسان، 2016م.

صادقى تهرانى، محمد. الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. قم: فرهنگ اسلامى، 1406ق.

صافى، محمود. الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة. دمشق: دار الرشید، 1418ق.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی، 20111م.

طبرانى، سلیمان‌بن‌احمد. التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم. اربد: دار الکتاب الثقافی، 2008م.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، 1993م.

طبرى، محمد‌بن‌جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسى، محمد‌بن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوفى، سلیمان‌بن‌عبدالقوى. الإشارات الالهیة الى المباحث الاصولیة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.

عبسی، خالد. النّبر فی العربیه. اربد: عالم الکتب الحدیث، 2011م.

عبسی، هاشم. پایان‌نامهٔ النبر فی العربیة و تطبیقاتها فی القرآن الکریم. صنعاء: دانشگاه صنعاء، 2008م.

عکاشه، محمود. التحلیل اللغوی فی ضوء علم الدلاله. مصر: دار النشر للجامعات، 2005م.

علوان، عبدالله‌بن‌ناصح. اعراب القرآن الکریم. مصر: دار الصحابة للتراث، 1427ق.

غیبی، عبدالاحد، سولماز پرشور. «واکاوی ایقاع نبر و تنغیم در جزء30 قرآن کریم». مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم. س1، ش2(2018م): 49-64.

فراء، یحیى‌بن‌زیاد. معانى القرآن. مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.

فرع شیرازی، سید حیدر. «قدرت تکیۀ هجایی در تغییر معانی واژگانی قرآن کریم». آموزه‎های قرآنی. 19 (35)، (2022م): 193-216.

فیضى، ابوالفیض‌بن‌مبار‌ک. سواطع الالهام فى تفسیر ‌کلام الملک العلام. قم: دار المنار، 1417ق.

کیانی، حسین، اسحاق رحمانی. «ظاهرة النبر فی القرآن الکریم». اللغة العربیة و آدابها. ش1، (2012م): 101-121.

محمد، فارح. الوقف فی القرآن الکریم و اثره على المعنا و الإعراب سورة البقرة أنموذجا. تبسة: جامعة الشیخ العریب التبسی، 2021م.

مقاتل‌بن‌سلیمان. تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423ق.

ناتل خانلری، پرویز. تاریخ زبان فارسی. تهران: نشر نو، 1998م.