تأملی در معنا و ریشه‌هایِ بیت «آن جهان شهری‌ست پر بازار و کسب ‏…‏» از مولانا

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 58، شماره 1 - شماره پیاپی 228، شهریور 1404، صفحه 20-1   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.84492.1503

نویسندگان

امیر یوسفی¹؛ علی اشرف امامی^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ دکتری ادیان و عرفان دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²دانشیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران. ‏

چکیده

در تفسیر بیتِ «آن جهان شهری‌ست پر بازار و کسب/ تا نپنداری که کسب اینجاست حسب» عمومِ مفسّران صرفاً به ذکر امکانِ کسب در آخرت یا توجّهِ مولانا به نتیجۀ اعمالِ نیک در دنیا با تنعّم در آخرت بسنده کرده‌اند. لکن نگارندگان این سطور این بیت را با حدیثِ «سوق‌الصور» مرتبط می‌دانند که با تفسیر به عمل آمده فهمی بدیع و نوآور محسوب می‌شود. این مفهوم نزد مولانا را می‌توان با «سوق‌الصور» نزد ابن‌عربی نیز قابل تطبیق دانست؛ زیرا او بیش از همه در این باب سخن گفته است. پس از ذکرِ مختصرِ تفسیرِ تمامِ شارحانِ مطرحِ مثنوی، ارتباطِ این بیت با مفهوم کسب در آخرت، اولاً به معنای امکان چنین کسبی و ثانیاً مرتبط با مفهومِ کسبِ صورِ اخروی‌ طرح می‌شود. کسبِ صورِ اخروی در برابرِ کسبِ دنیا قرار گرفته است و مولانا کسب دنیا را در مقابل کسب آخرت چون بازیِ کودکانه تمثیل می‌کند که فهم چراییِ آن از نتایجِ پژوهشِ پیش‌رو است.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ ابن‌عربی؛ سوق‌الصور؛ کسب؛ صورت

مراجع

1. ابن‌تیمیة، أ. ع. ( 1416 هـ/1995 م). مجموع فتاوى ابن تیمیة. مجمع الملک فهد.
2. ابن‌حبان. أ. م. ح. (1414 هـ / 1993 م). صحیح ابن حبان. مؤسسة الرسالة.
3. ابن‌عربی. ( 1994). الفتوحات المکیه فی 14 المجلدات. تصحیح ع، یحیی. دارالاحیاء التراث العربیه.
4. ابن‌عربی. ( بی‌تا). الفتوحات المکیه فی اربع المجلدات. نشر دارالصادر.
5. ابن‌ماجه، م. ی. (بی‌تا). سنن ابن ماجه. المکتبة العلمیة.
6. أحمدبن‌حنبل، ه. أ. (1414 هـ / 1993 م). مسند الإمام أحمد. دار إحیاء التراث العربی.
7. استعلامی، م. ( 1393). شرح مثنوی. سخن.
8. اکبرآبادی، و. م. ( 1386). شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن‌الاسرار. تصحیح نجیب مایل هروی. قطره.
9. انقروی، ا. ( 1389). شرح کبیر انقروی بر مثنوی معنوی مولوی. ترجمۀ عصمت ستارزاده. نگارستان کتاب.
10. بحرالعلوم، م. م. ( 1384). شرحِ مثنویِ بحرالعلوم. زیر نظر فرشید اقبال. ایرانِ یاران.
11. البخاری، م. ا. ( ۱۴۱۴). صحیح البخاری. دار ابن کثیر.
12. ترمذی، م. ع. س. ( بی‌تا). سنن الترمذی. دار الکتب العلمیة.
13. خواجه ایوب. ( 1399). اسرار الغیوب شرح مثنوی معنوی. تصحیح محمدجواد شریعت. اساطیر.
14. خوارزمی، ک. ( 1398). جواهر الاسرار و زواهر الانوار. اساطیر.
15. دارمی سمرقندی، ع. ع. (1407 هـ/1987 م). سنن الدارمی. دار الکتاب العربی.
16. زرین‌کوب، ع. ( 1394). نردبانِ شکسته. سخن.
17. زمانی، ک. ( ۱۳۹۱). شرح جامع مثنوی معنوی . چاپ سی و نهم، اطلاعات.
18. سبزواری، م. ه. (1393).  شرح مثنوی حاج ملاهادی سبزواری.  به کوشش مصطفی بروجردی. انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
19. شهیدی، ج. ( 1376). شرح مثنوی. علمی فرهنگی.
20. عطار. ف. ( ۱۳۹۹). تذکره الاولیاء. تصحیح محمدرضا، شفیعی کدکنی. سخن.
21. غزالی، ا. (1416). مجموعه الرسائل. دارالفکر.
22. فروازنفر، م. ح. ( 1381). احادیث و قصص مثنوی. ترجمه و تنظیم حسین داودی. امیر کبیر.
23. کربن، ه. ( 1395). ارض ملکوت. ترجمۀ انشالله رحمتی.سوفیا.
24. مبارکفوری، م. ع. ع. ( بی‌تا). تحفة الأحوذی. دار الکتب العلمیة.
25. مسلم، ح. ق. (بی تا). صحیح مسلم. خمسه اجزاء، دار إحیاء الکتب العربیة.
26. مولانا، ج. م. ( 1397). مثنوی معنوی. تصحیح محمدعلی موحد. هرمس و فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
27. مولانا، ج. م. ( ۱۳۹۶). دیوان شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. بدیهه.
28. نووی، أ. م. ی. ش. ( 1416 هـ / 1996 م). شرح النووی على مسلم. دار الخیر.
29. نیکلسون، ر. ا. ( 1393). شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمۀ حسن لاهوتی. علمی فرهنگی.
30. همدانی، ع. ( 1341). تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران.دانشگاه تهران.