تحول انگارۀ سَحَر در فرهنگ اسلامی و ضرورت بازفهم آیات و روایات مرتبط با آن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 71-104   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.92816.1823

نویسنده

حامد خانی ( فرهنگ مهروش)^*

دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکدۀ تمدن و مطالعات جهان، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

قول مشهور در میان مسلمانان این است که سحر به بازۀ پایانی شب گفته می‌شود؛ بازه‌ای که با طلوع فجر صادق پایان می‌پذیرد. همۀ کاربردهای تعبیر در آیات و روایات نیز براساس همین درک از مفهوم سحر تفسیر شده‌اند. ازسوی‌دیگر، مطالعات معاصر نشان می‌دهد که این تعبیر در نمونه‌هایی از کاربردهای سدۀ نخست هجری،‌ بر طلوع صبح و بعد از آن و نه زمانی پیش‌تر دلالت داشته است. براساس این مطالعات، سحر احتمالاً در فرهنگ عربی سدۀ نخست هجری به‌معنای صبح بوده و از دوره‌ای نامعلوم و بر اثر تحولی تدریجی، بر پایان شب اطلاق شده است. این مطالعات بر مرور نمونه‌هایی محدود از آیات و روایات و گزارش‌های تاریخی بنا شده و به‌ویژه، نمونه‌های ناهمسو با این فرضیه را نادیده گرفته‌اند. ازاین‌رو، سنجش فرضیۀ یادشده بنابر استقصای شواهد و نمونه‌ها و تفسیر و تحلیل محتوای همۀ آن‌ها ضروری است. هدف جستار حاضر آن است که احتمال وقوع چنین تحولی در معنای سحر و زمان و علل و اسباب احتمالی وقوع آن بازشناخته شود. فرضیۀ مطالعۀ کنونی آن است که معنای سحر به‌تدریج از نیمه‌های سدۀ نخست هجری دچار تحول شده و در نتیجۀ این تحول، تعبیر سحر که پیش‌تر بر بازۀ آغازین صبح (یعنی از طلوع فجر کاذب تا طلوع خورشید) دلالت می‌کرده، بر بخش پایانی شب (یعنی از اواخر شب تا طلوع فجر صادق) دلالت یافته است و احتمالاً اصلی‌ترین علت این تحول نیز رواج تدریجی آداب روزه‌داری اسلامی و استلزامات آن بوده است.

کلیدواژه‌ها

سحر؛ استغفار؛ تاریخ‌انگاره‌ها؛ اَعلَی‌السَّحَر

مراجع

قرآن کریم.

عهد عتیق. ترجمۀ فارسی. لندن: بریتیش بایبل سوسایتی، 1920م.

ابن‌ابی‌الدنیا، عبدالله‌‌بن‌محمد. مکائد الشیطان. قاهره: مکتبة القرآن، 1991م.

ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله‌بن‌محمد. المصنف. به‌کوشش کمال یوسف حوت. ریاض: بی‌نا، 1409ق.

ابن‌ابی‌شیبه، محمد‌‌بن‌عثمان. العرش وما روی فیه. به‌کوشش محمد‌‌بن‌خلیفه علی تمیمی، ریاض: مکتبة الرشد، 1418ق/1998م.

ابن‌ابی‌عاصم، احمدبن عمرو. الآحاد والمثانی. به‌کوشش باسم فیصل احمد جوابره. ریاض: دار الرایه، 1٤11ق/1991م.

ابن‌بابویه‌، محمد‌‌بن‌علی. التوحید. به‌کوشش‌ هاشم‌ حسینی‌ تهرانی‌. تهران‌: صدوق، 1387ق‌/1967م‌.

ابن‌سعد، محمدبن‌سعد. الطبقات. به‌کوشش علی‌محمد عمر. قاهره: مکتبة الخانجی، 1421ق/2001م.

ابن‌شبه، عمر‌‌بن‌زید. تاریخ المدینة. به‌کوشش فهیم محمد شلتوت. جده: حبیب محمود احمد، 1399ق.

ابن‌عدیم، عمر‌‌بن‌احمد. بغیة الطلب. به‌کوشش سهیل زکار. بیروت: دار الفکر، 1988م.

ابن‌عساکر، علی‌‌بن‌حسن. تاریخ مدینة دمشق. به‌کوشش علی شیری. بیروت: دار الفکر، 1415ق.

ابن‌عطیه، عبدالحق‌‌بن‌غالب. المحرر الوجیز. به‌کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1413ق/1993م.

ابن‌علاء قشیری، بکر‌‌بن‌محمد. احکام القرآن. به‌کوشش سلمان صمدی. دبی: جائزة دبی الدولیة للقرآن الکریم، 1437ق/2016م.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌‌بن‌مسلم. الشعر و الشعراء. قاهره: دار الحدیث، 1423ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌‌بن‌مسلم. غریب الحدیث. به‌کوشش عبدالله جبوری. بغداد: مطبعة العانی، 1397ق.

ابن‌قیس رقیات، عبیدالله‌‌بن‌قیس. دیوان. به‌کوشش محمود یوسف نجم. بیروت: دار صادر.

ابن‌منظور، محمد‌‌بن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، 1414ق.

ابن‌وهب، عبدالله‌بن‌وهب. تفسیر القرآن (بخشی از الجامع). به‌کوشش میکلوش مورانی. بیروت: دار الغرب الاسلامی، 2003م.

ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام. السیرة النبویه. به‌کوشش مصطفی سقا و دیگران. قاهره: چاپ‌خانۀ حلبی، 1375ق.

ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله‌‌بن‌محمد. العظمه. به‌کوشش رضاءالله‌‌بن‌محمدادریس مبارکفوری. ریاض: دار العاصمه، 1408ق.

ابوحیان توحیدی، علی‌‌بن‌محمد. البصائر و الذخائر. به‌کوشش وداد قاضی. بیروت: دار صادر، 1408ق/1988م.

ابوخالد واسطی، عمروبن‌خالد. مسند زید‌‌بن‌علی‌. به‌کوشش‌ عبدالواسع‌‌‌بن‌یحیی‌ واسعی‌. بیروت‌: دار مکتبة الحیاة، 1966م.

ابوعبیده معمر‌‌بن‌مثنی. مجاز القرآن. به‌کوشش فؤاد سزگین. قاهره/بیروت: مکتبة الخانجی/دار الفکر، 1390ق/1970م.

ابونصر باهلی، احمد‌‌بن‌حاتم. شرح دیوان ذی‌ الرمه. به‌کوشش عبدالقدوس ابوصالح. جده: مؤسسة الایمان، 1402ق/1982م.

ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد‌‌بن‌عبدالله. حلیة الاولیاء. قاهره‌: مطبعة السعادة، 1351ق‌/1932م‌.

ابونعیم اصفهانی، احمد‌‌بن‌عبدالله. صفة الجنه. به‌کوشش علی‌رضا عبدالله. دمشق: دار المأمون، بی‌تا.

ابوهلال عسکری، حسن‌‌بن‌عبدالله. دیوان المعانی. بیروت: دار الجیل.

ابویوسف، یعقوب‌‌بن‌ابراهیم. الآثار. به‌کوشش ابوالوفا [افغانی؟]. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1355ق.

احمدبن­حنبل. المسند. به‌کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران. بیروت: الرسالة، 1421ق/2001م.

احمدبن­حنبل. فضائل الصحابه. به‌کوشش وصی‌الله محمد عباس. بیروت: الرسالة، 1403ق/1983م.

ازدی، معمر‌‌بن‌راشد. الجامع، روایت صنعانی، ضمن مصنف صنعانی. به‌کوشش حبیب‌الرحمان اعظمی. بیروت: المکتب الاسلامی، 1403ق/1983م.

اهوازی، حسین‌‌بن‌سعید. الزهد. به‌کوشش غلام‌رضا عرفانیان. قم: بی‌نا، 1399ق.

بخاری، محمد‌‌بن‌اسماعیل. التاریخ الکبیر. به‌کوشش محمد‌‌بن‌صالح دباسی. ریاض: الناشر التمیز، 1440ق/2019م.

بخاری، محمد‌‌بن‌اسماعیل. الجامع الصحیح. به‌کوشش مصطفی دیب بغا. دمشق: دار ابن‌کثیر، 1407ق.

بلاذری، احمد‌‌بن‌یحیی. انساب الاشراف. به‌کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دار الفکر، 1417ق.

بهبودی، محمدباقر. «فجر کاذب-فجر صادق». معارف قرآنی. تهران: سرا، 1384.

بیرونی، محمد‌‌بن‌محمد. الآثار الباقیه. به‌کوشش ادوارد زاخاو. لایپزیک بروکهاوس، 1878م.

ثعلبی، احمد‌‌بن‌محمد. الکشف و البیان. به‌کوشش صلاح باعثمان و دیگران. جده: دار التفسیر، ١٤٣٦ق.

جاحظ، عمرو‌‌بن‌بحر. الرسائل. به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون. قاهره: الخانجی، 1384ق/1964م.

حقی، اسماعیل‌‌بن‌مصطفی. روح البیان. بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

حمیدی، عبدالله‌‌بن‌زبیر. المسند. به‌کوشش حسین سلیم اسد. دمشق: دار السقا، 1996م.

خطیب بغدادی، احمد‌‌بن‌علی. الفصل للوصل. به‌کوشش محمدمطر زهرانی. ریاض: دار الهجرة، 1418ق.

خلیل‌‌بن‌احمد. العین. به‌کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی. بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1980م.

دارمی، عثمان‌‌بن‌سعید. النقض. به‌کوشش رشید‌‌بن‌حسن المعی. ریاض: الرشد، 1418ق/1998م.

زجاج، ابراهیم‌‌بن‌سری. معانی القرآن و اعرابه. به‌کوشش عبدالجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الکتب، 1408ق/1988م.

زین، حمزه احمد. احادیث الشیوخ الکبار. قاهره: دار الحدیث، 1424ق/2004م.

سلمی، محمدبن‌حسین. طبقات الصوفیه. به‌کوشش مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق/1998م.

شافعی، محمد‌‌بن‌ادریس. الام. بیروت: دار المعرفة، 1393ق.

شافعی، محمد‌‌بن‌ادریس. المسند. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1400ق.

صاحب‌‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد. المحیط فی اللغة. به‌کوشش محمدحسن آل‌یاسین. بیروت: عالم الکتب، 1414ق/1994م.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌‌بن‌باقر. جواهر الکلام. به‌کوشش عباس قوچانی. تهران: اسلامیة، 1365.

صنعانی، عبدالرزاق‌‌بن‌همام. المصنف. نصر: دار التأصیل، 1437ق/2013م.

ضبی، محمد‌‌بن‌فضیل. الدعاء. به‌کوشش عبدالعزیز سلیمان بعیمی. ریاض: الرشد، 1999م.

طبرانی، سلیمان‌‌بن‌احمد. الدعاء. به‌کوشش مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1413ق.

طبرانی، سلیمان‌‌بن‌احمد. المعجم الکبیر. به‌کوشش حمدی‌‌بن‌عبدالمجید سلفی. موصل: مکتبة العلوم و الحکم، 1403ق/1983م.

طبری، محمد‌‌بن‌جریر. التفسیر. به‌کوشش احمدمحمد شاکر. قاهره: دار التربیة و التراث، بی‌تا.

طیالسی، سلیمان‌‌بن‌داوود. المسند. به‌کوشش محمد‌‌بن‌عبدالمحسن ترکی. قاهره: دار هجر، 1419ق/1999م.

فاکهی، محمد‌‌بن‌اسحاق. اخبار مکة. به‌کوشش عبدالملک عبدالله دهیش. بیروت: دار خضر، 1414ق.

فراء، یحیی‌‌بن‌زیاد. لغات القرآن؛ روایت محمد‌‌بن‌جهم سِمَری. به‌کوشش جابر‌‌بن‌عبدالله سریع. نسخۀ اهدائی مؤلف به الموسوعة الشاملة، 1435ق.

قطرب، محمد‌‌بن‌مستنیر. الازمنة و تلبیة الجاهلیة. به‌کوشش حاتم صالح ضامن. بیروت: الرسالة، 1405ق.

کلینی، محمد‌‌بن‌یعقوب. الکافی. به‌کوشش علی‌اکبر غفاری. تهران: اسلامیة، 1363.

مرتضی زبیدی، محمد‌‌بن‌محمد. تاج العروس. کویت: وزارت ارشاد، 1385-1422ق/1965-2001م.

مرزوقی، احمد‌‌بن‌محمد. الازمنة و الامکنة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.

مرشدبالله، یحیی‌‌بن‌حسین. الامالی الخمیسیه. ترتیب محمد‌‌بن‌احمد قرشی، به‌کوشش محمدحسن اسماعیل. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق/2001م.

مروزی، محمد‌‌بن‌نصر. قیام اللیل. تلخیص احمد‌‌بن‌علی مقریزی. فیصل‌آباد: حدیث آکادمی. 1408ق/1988م.

مسلم‌‌بن‌حجاج، الصحیح. به‌کوشش محمد ذهنی افندی و دیگران. استانبول: دار الطباعة العامرة، 1334ق.

مشکور، محمدجواد. فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1357.

مقاتل‌‌بن‌سلیمان، التفسیر. به‌کوشش عبدالله محمود شحاته. بیروت: دار احیاء التراث، ١٤٢٣ق.

مهروش، فرهنگ و دیگران. «شکل‌گیری انگارۀ شهادت در سال‌های نخست هجری». علوم قرآن و حدیث. س53، ش1 (بهار و تابستان1400)، 137-159. doi. 10.22067/jquran.2021.68315.1035

مهروش، فرهنگ، «سحر به‌مثابۀ صبح: زمینۀ پیشااسلامی و کاربردهای سدۀ نخست». تحقیقات علوم قرآن و حدیث، در دست انتشار. 1404. doi: 10.22051/tqh.2025.50422.4363 .

مهروش، فرهنگ، اشرف منتظری. «شهید از گواه محکمه تا کشتۀ راه دین: زمینه‌های قرآنی شکل‌گیری انگاره». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. س25، ش2 (پاییز و زمستان1398)، 123-154. Dor. 20.1001.1.17358701.1398.25.66.8.5

نسائی، احمد‌‌بن‌شعیب. السنن الکبری. به‌کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران. بیروت: الرسالة، 1421ق/2001م.

Aistleitner, Joseph, “Götterzeugung in Ugarit und Dilmun (SS und Ni. 4561)”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 3, no. 3, 1953.

Albright, W.F., “Yahweh and the Gods of Canaan: A Historical Analysis of Two Contrasting Faiths”, G - Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series, Philadelphia, Pennsylvania State University Press, 1994.

Arafa, H. Mustafa, “Morgenanbruch in den Nordwestsemitischen Sprachen”, Hallesche Beitrage zur Orientwissenschaft Heft, vol. 13, 1988.

DeClaissé-Walford, N. , Reading from the Beginning. The Shaping of the Hebrew Psalter, Macon, Mercer University Press, 1997.

Foley, C.M., The Gracious Gods and the Royal Ideology of Ugarit, PhD Thesis, McMaster University, Ontario, 1980.

Hossfeld, F-L & Zenger, E., Psalms 2. A commentary on Psalms 51-100, Northwest Philadelphia, Fortress Press, 2005.

Jacob of Sarug, Homilies on the Resurrection, tr. Thomas Kollamparampil, Piscataway, Gorgias Press, 2008.

Jacob of Sarug, Homilies on the Six Days of Creation: The Fourth Day, tr. Edward G. Jr. Mathews, Piscataway, Gorgias Press, 2018.

Keel, O., The symbolism of the Biblical World: Ancient Near Eastern Iconography and the Book of Psalms, New York, Seabury Press, 1978.

Kunitzsch, Paul, “Minṭaḳat al-Burūdj”, Encayclopedia of Islam, vol. VII, Leiden, Brill, 1993.

Parker, S. B., “Shahar”, Dictionary of Deities and Demons in the Bible, ed. Karel Van Der Toorn et al., Leiden, Brill, 1999.

Pfeiffer, C.F., Ras Shamra and the Bible, Ada, Baker Book House, 1962.

Rogerson, J.W. & McKay, J.W., Psalm 51–100, London, Cambridge University Press, 1977.

Starcky, Jean, “Quelques Aspects de la Religion des Nabatéens”, Studies in the History and Archaeology of Jordan, vol. I, 1982, Pp. 195-196.

Sutton, Lodewyk, “The Dawn of Two Dawns: The Mythical, Royal and Temporal Implications of Dawn for Psalms 108 and 110”, HTS Teologiese Studies, vol. 73, no. 3, 2017. doi. 10.4102/hts.v73i3.4463

Sutton, Lodewyk, “The Rising of Dawn: an Investigation of the Spatial and Religious Background of Dawn in Psalm 139:7-12”, Journal for Semitics, vol. 20, no. 2, 2011.

Zammit, Martin, A Comparative Lexical Study of Quranic Arabic, Leiden, Brill, 2002.