شناسایی پیشران‌های کلیدیِ حکمرانی آبخیز در بستر هیدروپلیتیک رودخانه هریرود

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 7، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 36، شهریور 1404، صفحه 77-92   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v12i2.2506-1431

نویسندگان

احسان تمسکی¹؛ ساجد بهرامی جاف^{* 2}؛ جواد مومنی دمنه¹؛ سید محمد تاجبخش فخرآبادی³

¹دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران

²دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³گروه آبخیزداری، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

آب، عنصری حیاتی برای پایداری اجتماعی - فضایی، به دلیل عواملی نظیر تغییر اقلیم، رشد جمعیت و توسعه اقتصادی، در دهه‌های اخیر به یک موضوع کانونی در ژئوپلیتیک تبدیل شده است. پژوهش حاضر، با ماهیت کاربردی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، به شناسایی پیشران‌های اصلی در فرایند تحولات نظام حکمرانی آبخیز در بستر هیدروپلیتیک رودخانه فرامرزی هریرود می‌پردازد. هدف اصلی این مطالعه، شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی تأثیرگذار بر آینده مناسبات هیدروپلیتیک در این حوزۀ آبخیز است. نتایج تحقیق نشان داد که چهار پیشران اصلی شامل: تمرکز بر مسائل اقتصادی- اجتماعی بر پایه اهداف هیدروپلیتیک منابع آب، تمرکز بر حکمرانی محلی آب، مدیریت هماهنگ حوزه‌های آبخیز بین‌المللی و بهره‌گیری از دانش بومی، استحصال آب باران و مدیریت سیلاب، از مهمترین عوامل کلیدی تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک در حوزه هریرود هستند که توسط نخبگان شناسایی شده‌اند. این پیشران‌ها بر ضرورت رویکردی جامع و یکپارچه در حکمرانی آبخیز تأکید دارند که ابعاد اجتماعی، نهادی، بین‌المللی و فنی را در برگیرد. یافته‌ها نشان‌دهندۀ اهمیت حیاتی این پیشران‌ها در تضمین پایداری و امنیت آبی منطقه، کاهش تنش‌های بالقوه و تسهیل همکاری‌های فرامرزی برای مدیریت بهینه و پایدار منابع آب مشترک در حوزۀ آبخیز هریرود است. این پیشران‌ها بر ضرورت رویکردی جامع و یکپارچه تأکید دارند که ابعاد اجتماعی، نهادی، بین‌المللی و فنی را در برگیرد.

کلیدواژه‌ها

پیشران‌های کلیدی؛ مدیریت منابع آب؛ آینده‌پژوهی؛ همکاری‌های فرامرزی؛ افغانستان

مراجع

آب منطقه‌ای خراسان رضوی. (1400). گزارش سالانه منابع آب حوزه هریرود. وزارت نیرو، مشهد، ایران.
بهرامی‌جاف، ساجد و جان‌پرور، محسن و تک‌روستا، مریم و ذوقی بارانی، کاظم و موسوی، میرنجف. (1401). نگرشی نو به مفهوم و ابعاد هیدروپلیتیک. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 55(1)، 61-78.
doi: 10.22059/jhgr.2021.326878.1008343
بی‌نیاز، مهدی، و تمسکی، احسان. (1402). واکاوی ابعاد جامعیت در مفهوم مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز ایران. مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز, 3(1)، 38-53.
https://doi.org/10.22034/iwm.2023.2001343.1074
تمسکی، احسان، بهرامی جاف، ساجد، و تمسکی، عرفان. (1403). واکاوی الگوی مفهومی حکمرانی محیط‌زیست در ایران. حکمرانی منابع طبیعی، 1(1)، 1-13.
doi: 10.22059/jnrg.2024.372377.1008
تمسکی، احسان، محمدی کنگرانی، حنانه، اشتریان، کیومرث، حلی‌ساز، ارشک، و نادری، فرشید. (1401). تحلیل قانون اصلاحات ارضی براساس نظریه‌ جریان‌های چند‌گانه‌ی کینگدان. پژوهش‌های راهبردی سیاستگذاری عمومی، 12(43)، 130-162.
doi: 10.22034/sspp.2022.546449.3114 
جان‌پرور، محسن. (1396). ژئوپلیتیک برای همه. انتشارات انتخاب. چاپ اول. تهران، ایران.
حافظ‌نیا، محمدرضا. (1396). اصول ومفاهیم ژئوپلیتیک. انتشارات پاپلی. چاپ پنجم. مشهد، خراسان رضوی، ایران. 
حسین پور پویان، رضا. (1392). تبیین مولفه‌های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی روابط در مناطق ژئوپلیتیکی. فصلنامه ژئوپلیتیک، 9(2)، 161-203.          dor: 20.1001.1.17354331.1392.9.30.6.9 
دیانت، محسن، و درج، حمید، و قادری، ابراهیم. (1398). تاثیر هیدروپلیتیک زاب کوچک بر روابط سیاسی ایران و اقلیم کردستان عراق. فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، 9(2)، 131-158.
doi: 10.21859/priw-.090206 
صادقی، سید‌هادی، قاسمیه، هدی، مومنی دمنه، جواد، و موسوی، سید حجت. (1395). پهنه‌بندی کیفیت آب آبیاری و شهری با استفاده از GIS. نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران، 6(4)، 128-137.
عراقچی، سیدعباس (1393). دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری. فصلنامه علمی پژوهشی سیاست جهانی، 3(4)، 91-119. 
کامران، حسن، یاری، احسان، و عابدی، مرضیه. (1396). امنیت زیست محیطی و امنیت ملی ایران در بستر تحولات هیدروپلیتیک مرزی مطالعه موردی: هریرود. جغرافیا، 15(52)، 305-328.  
https://sid.ir/paper/150310/fa
مجتهدزاده، پیروز. (1398). جغرافیای سیاسی وسیاست جغرافیایی. انتشارات سمت. چاپ هشتم. تهران، ایران.
مسافری ضیاءالدینی، حسین، تمسکی، احسان، تاج‌بخش فخرآبادی، سید محمد، کدیور، علی‌اصغر، بی‌نیاز، مهدی، و خیاط خلقی، ناصر. (1403). ارائه الگوی فرآیندی مدیریت جامع حوزه‌‌های آبخیز در ایران. مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز، 4(4)، 1-17.
https://doi.org/10.22034/iwm.2024.2029116.1154
مشهدی، علی، و اکبری، نرگس. (1399). تعهدات دولت‌های حوضچه هریرود در احداث تاسیسات آبی. حقوقی بین‌المللی، 37(63)، 309-342.
https://doi.org/10.22066/cilamag.2020.96365.1600

Aghaei, P., Hamidi, E., & Javadi, A. (2024). A novel MICMAC approach for cross impact analysis with application to urban water/wastewater management. Sustainable Cities and Society, 114, 105747.
https://doi.org/10.1016/j.scs.2024.105747
Atkinson, R., & Flint, J. (2001). Accessing hidden and hard-to-reach populations: Snowball research strategies. Social Research Update, 33(1), 1–4.
http://sru.soc.surrey.ac.uk/SRU33.html
Cascão, A. E., & Zeitoun, M. (2010). Power, hegemony and critical hydropolitics. Transboundary Water Management: Principles and Practice, 27–42.
https://doi.org/10.4324/9781849776585
Godet, M. (1999). The art of scenarios and strategic planning: Tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 3–22.
https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00020-8
Hooghe, L., & Marks, G. (2003). Unraveling the central state, but how? Types of multi-level governance. American Political Science Review, 97(2), 233–243.
https://doi.org/10.1017/S0003055403000649
Jensen, S., & Kushniruk, A. (2016). Boundary objects in clinical simulation and design of eHealth. Health Informatics Journal, 22, 248-264.
https://doi.org/10.1177/1460458214551846
Kehl, J. R. (2011). Hydropolitical complexes and asymmetrical power: Conflict, cooperation, and governance of international river systems. Journal of World-Systems Research, 17(1), 218–239.
Kirchherr, J., & Charles, K. J. (2018). Enhancing the sample diversity of snowball samples: Recommendations from a research project on anti-dam movements in Southeast Asia. PLOS ONE, 13(8), e0201710.
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0201710
Mirumachi, N. (2015). Transboundary water politics in the developing world. Routledge. 1st Edition. London. England. https://doi.org/10.4324/9780203068380
OECD. (2015). Stakeholder Engagement for Inclusive Water Governance. Paris: OECD Publishing.
https://doi.org/10.1787/9789264231122-en
Pahl-Wostl, C. (2015). Water governance in the face of global change: From understanding to action. Springer, Cham, Switzerland.
https://doi.org/10.1007/978-3-319-21855-7
Rahaman, M., & Varis, A. (2009). Integrated water resources management: Evolution, prospects and future challenges. Sustainability: Science, Practice, & Policy, 4(1), 15–21. 
     https://doi.org/10.1080/15487733.2008.11908016
Rai, S.,  Wolf, A.,  Sharma, N., & Harinarayan, T. (2016). Hydropolitics in Transboundary Water Conflict and Cooperation. River System Analysis and Management, 353–368. https://doi.org/10.1007/978-981-10-1472-7_19
Rogers, S., & Crow-Miller, B. (2017). The politics of water: a review of hydropolitical frameworks and their application in China. Wiley Interdisciplinary Reviews: Water, 4(6), e1239. https://doi.org/10.1002/wat2.1239
Tamassoki, E. , Momeni Damaneh, J. and Tajbakhsh Fakhrabadi, S. M. (2025). Analysis of Natural Resource Governance in Iran Based on the NRGF Framework. Water Harvesting Research, 8(1), 141-162.
doi: 10.22077/jwhr.2025.9622.1179
Trottier, J. (2008). Water governance: A political ecology perspective. Water International, 33(4), 419–431. 
Turton, A., & Henwood, R. (2002). Hydropolitics in the developing world: A Southern African perspective. African Water Issues Research Unit, Pretoria, South Africa. 
https://www.internationalwaterlaw.org/bibliography/articles/hydropolitics-s-africa.html
United Nations Environment Programme (UNEP). (2007). Global environment outlook: Environment for development (GEO-4). United Nations Environment Programme. https://www.unep.org/resources/global-environment-outlook-4unep.org
United Nations Environment Programme (UNEP). (2016). Transboundary River Basins: Status and Trends. Nairobi: UNEP, Nairobi, Kenya.
Walters, R. S., Kenzie, E. S. Metzger, A. E., Baltutis, W. J. Chakrabarti, K. B., Hirsch, S. L., & Laursen, B. K. (2019). A systems thinking approach for eliciting mental models from visual boundary objects in hydropolitical contexts: a case study from the Pilcomayo River Basin. Ecology and Society, 24(2), 9.
https://doi.org/10.5751/ES-10586-240209
Wittfogel, K. A. (1957). Oriental despotism: A comparative study of total power. Yale University Press.
Wolf, A. T. (1998). Conflict and cooperation along international waterways. Water Policy, 1(2), 251–265.
https://doi.org/10.1016/S1366-7017(98)00019-1
Worster, D. (1985). Rivers of empire: Water, aridity, and the growth of the American West. Pantheon Books, New York, USA.
Zeitoun, M., & Warner, J. (2006). Hydro-hegemony – A framework for analysis of trans-boundary water conflicts. Water Policy, 8(5), 435–460.
https://doi.org/10.2166/wp.2006.054