بررسی دگرگونی معنا در صنعت بدیعیِ ایهام از منظر زبان‌شناختی

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 6، دوره 50، شماره 4، بهمن 1396، صفحه 113-137   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/lts.v50i4.65407

نویسندگان

سیدجواد مرتضایی^{* 1}؛ فرزاد قائمی¹؛ داوود عمارتی مقدم²؛ غلامرضا کاظمی¹

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

چکیده

نظام نشانه‌ای زبان، یکـی از نظـام‌هـای نشـانه‌ای ارتبـاطی است و در هر واقعة ارتباطی، مجموعه‌ای از نـظام‌هـای نشانه‌ای، از رمزگـان‌هـای مـختلـف مـنطقـی، اجتماعی و زیبایی‌شناختی، با میزان برجستگی متفاوت با هم در تعامل هستند. واحدهای زبـانی نیز ممکن است یکی از عناصر نشانه‌ای دخیل در ارتباط باشد و بسته به رمزگان فراخـوانی‌شـده و هدف واقعة ارتباطی، در یکـی از سـطوح لفظی، مورد استفاده قرار گیـرد. یکی از این واحدهای رمزگانیِ زبان در قالب صنعت بدیعی به نام ایهام ظاهر می‌شود. ایهام از دیرباز محل اختلاف صاحب‌نظران حوزة زبان‌شناسی و بلاغت ادبی بوده است و نظریه‌های گوناگونی در این‌باره وجود دارد؛ با وجود این، آن‌گونه که شایسته و بایسته است، گامی درخور جهت آشکارگریِ شیوة دلالت در این مقولة بدیعی و بازنماییِ شیوه‌های به‌کارگیریِ آن براساس ناخودآگاه بشری، برداشته نشده است و بیشتر به یادکرد تعریفی یگانه و سطحی، به‌همراه ذکر شاهدمثال‌هایی، بسنده کرده‌اند. در این مقاله جایگاه صنعت ایهام به‌عنوان یکی از نظام‌های نشانه‌ای با رمزگان زیبایی‌شناختی بررسی می‌گردد و در ادامه به چیستیِ شیوة برقراری ارتباط و نیز چگونگیِ دلالت لفظ بر معنا، در حوزة علم نشانه‌شناسی، پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

بدیع؛ ایهام؛ نشانه شناسی؛ هنجارفرازی؛ زیبایی شناختی

مراجع

ابن‌اسکندر، ع. (1368). قابوس‌نامه. به‌اهتمام و تصحیح غلام‌حسین یـوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.

احمدی، ب. (1372). سـاختار و تـأویل متن. ج ۲. تهران: مرکز.

اصغری، ع. (1368). شرح فارسی بر «اصول‌الفقه» اثر محمدرضا مظفر. ج ۱. قم: ناصر.

آخوند خراسانی، م. (1409). کفایة‌الاصول. قم: مؤسسة آل‌البیت.

آهنی، غ. (1357). معانی بیان، تهران: مدرسة عالی و ادبیات و زبان‌های خـارجی.

تقوی، س. (1363). هنجار گفتار. اصفهان: فرهنگ‌سرا.

تولستوی، ا. (1357). رسالت زبان و ادبیات. تـرجمة م. روحانی. تهران: توکا.

جرجانی، ا. (1404). دلائل الاعجاز. تصحیح السید محمدرشید رضا. بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النـشر.

حسینی سـیستانی، س. ع. (بی‌تا)‌. الرافـد فی علم الاصول. قم: مکتب آیت‌الله العظمی السید السیستانی.

حق‌شناس، ع. (1370). در جستجوی زبان علم»، برگرفته از مجموعه مقالات ادبی و زبان‌شناختی. زبان‌شناسی، ۷(۲)، ۲-۲۳.

حموی، ا. ح. (1426). خزانة‌الأدب و غایة‌الأدب. به‌اهتمام عصام شعیت. بیروت: دارالمکتبة الهلال.

راسـتگو، س. م. (1370). ایهـام در شعر فارسی. تهران: سروش.

سیوطی، ج. (1421). الاتقان فی علوم‌القرآن. تحقیق فواز احمد زمـرلی. ج ۲. بیروت: دارالکتاب العربی.

شیخ امـین، ب. (1991). البلاغة‌العربی فی ثوبها الجدید؛ علم البدیع. بیروت: دارالعلم للملایین.

طـیب حـسینی، س. م. (1388). چند معنایی در قرآن کریم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

عدنان، س. (1376). گرایش‌های فـلسفی در نـقد ادبی. ترجمة نصرالله امامی. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران.

قزوینی، م. (بی‌تا). ایضاح و تلخیص، ضمیمة شروح‌التلخیص. بیروت: دارالصادر.

مرتضوی، س. ج. (1394). بدیع از بلاغت. تهران: زوار.

مطلوب، ا. (2000). معجم مصطلحات البلاغی و تطورها. بیروت: مـکتبی لبـنان، نـاشرون.

ناتل‌خانلری، پ. (1361). زبان‌شناسی و زبان فارسی. تهران: توس.

واعظ کاشفی، م. (1369). بدایع‌الافکار فی صنایع‌الاشعار. ویراسته و گزارة میرجلال‌الدین کزازی. تهران: مرکز.

ولک، ر. (1365). مفاهیم ساخت و صورت در نقد قرن بیستم. تـرجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: توس.

 

Clement, C. (1983). The lives and legends of Jacque Lacan (A. Goldhammer, Trans.). New York: Columbia University Press.

Dean, T. (2003). Lacan and queer theory. In J. M. Rabate (Ed.), The Cambridge companion to Lacan. New York: Cambridge University Press.

Eco, U. (1976). A theory of semiotics. London: The Macmillan Press.

Guiraud, P. (1975). Semiology (G. Gross, Trans.). London: Routledge and Kegan Paul.

Hammavand, Z. (2003). The construal of atemporalisation in complement clauses in English. Annual Review of Cognitive Linguistics, 4(1), 59-85.

Lacan, J. (1989). Sience and truth from Ecrites. Newsletter of the Freudian Field, 3, 12-34.

Sadowski, P. (2001). Control, information, and literary meaning: A systems model of literature as communication. European Journal of English Studies, 5(3), 289-301.

Sadowski, P. (2003). From signal to symbol: Towards a systems typology of linguistic signs. In W. G. Muller & O. Fischer (Eds.), From sign to signing: Iconicity in language and literature 3 (pp. 411–424). Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

Sampson, G. (1999). The tree planes of language. Language Sciences, 21, 1-30.

Soon, P. S. (1994). Lexical ambiguity in poetry. London & New York: Longman.

Vygotsky, L. (1962). Thinking and speaking (E. Hanfmann & G. Vakar, Trans.). Cambridge: MIT Press.